M19: historia dunha loita político-militar en colombia

"Por Colombia, pola paz, deixade as armas! Oficiais de Bolívar, rompan filas!". Con esta mensaxe aos combatentes, Carlos Pizarro Leongómez, último comandante do Movemento 19 de Abril, daba por concluído o proceso de desarme que o grupo insurxente levaba xestando meses antes co Goberno colombiano. Era un 9 de marzo de 1990 e Pizarro pronunciaba, desde as montañas do Cauca, o seu último discurso. "Facer a paz é más difícil que calquera combate", afirmaría o comandante fronte aos seus soldados antes de voar rumbo ao palacio presidencial de Nariño, onde faría entrega da última arma en mans da guerrilla ao presidente da República Virgilio Barco. Un acto simbólico que reflectía que, por vez primeira na historia, Colombia lograba un acordo de pacificación entre dous dos actores da guerra interna que golpeaba o país desde a década dos 50. Un acordo que "en termos nominais e xurídicos foi bo", explica a Sermos Galiza o sociólogo e profesor colombiano Franco Muñoz, mais que en termos prácticos "non lograría mudar a dinámica da sociedade colombiana, onde a partir do acordo a violencia iría recruando até facer imposíbel unha paz verdadeira e duradeira". O acordo suporía "o primeiro proceso con éxito en América Latina, que abriría a porta a outros", lembra María José Pizarro, congresista colombiana e filla do último comandante do M19. Un feito "sen precedentes" na política colombiana, "importante para a historia nacional e para a historia do continente, que traería consigo un diálogo nacional" tamén inaudito que desembocaría nun proceso constituínte do que emanaría unha "constitución vangardista", explica Pizarro. Un proceso que facilitaría a integración dos guerrilleiros na vida política do país, como foi o caso do ex alcalde de Bogotá e actual candidato presidencial Gustavo Petro, ou o ex ministro de Saúde Antonio José Navarro Wolff. Así, dous días despois daquela histórica sinatura, a Alternativa Democrática M19 concorría por primeira vez a un comicio electoral. Unhas eleccións que levarían a Carlos Pizarro, artífice do acordo, a obter a terceira posición na carreira pola alcaldía de Bogotá con 70.901 votos, uns resultados só superados polos liberais e conservadores, os representantes clásicos do bipartidismo colombiano. Este bipartidismo, curiosamente, fora o xerme do movemento guerrilleiro 20 anos atrás, hai agora medio século. As eleccións do 19 de abril de 1970 estiveron marcadas polas irregularidades e serían consideradas como unha fraude da Fronte Nacional -unha coalición de liberais e conservadores que gobernaran Colombia en alternancia durante 12 anos- ante a candidatura popular do xeneral Rojas Pinillas. Neste contexto nacería o Movimiento 19 de Abril, "nun momento histórico onde a oligarquía no poder e a mafia se afanaban en impedir que un proxecto político alternativo tomase o control", explica o sociólogo Muñoz. Un movemento que case catro anos após aquela fraude realizaría a súa primeira acción armada: o roubo da espada do libertador Simón Bolívar, que repousaba nun museo da capital colombiana e que non sería devolta ao Estado até 1991, unha vez acadado o acordo de paz. "Bolívar, a túa espada volve á loita", proclamaría con énfase o M19 no comunicado reivindicativo do roubo, que ademais viría precedido pola aparición nos xornais nacionais dunha misteriosa publicidade asinada polo grupo: "Parasitos... vermes? Espere. M19". Foron estas dúas accións as que marcarían un fito na sociedade colombiana e xeraría "gran simpatía" cara ao M19, afirma Muñoz, que non dubida en subliñar o "simbolismo" que acompañaría a traxectoria da guerrilla nacionalista e bolivariana: "Todas as accións do M19 estiveron moi preto das reivindicacións da sociedade civil". Quer o simbolismo quer as demandas democráticas seducirían gran parte da mocidade do país da época. "Viviamos nunha Colombia adormecida e pobre, reprimida polo Goberno. Unha Colombia onde non existían dereitos políticos e non se recoñecía a posibilidade de ser doutro partido que non fose o Liberal ou o Conservador", explica Javier Grajales, antigo membro dos Comandos Urbanos Especiais, o grupo de elite do M19. "Os mozos identificabámonos coas accións do M19, pois era unha organización que no seu comportamento e na súa proposta seducía. Só a través do M19 viamos a posibilidade dunha transformación real na sociedade colombiana", afirma. Corría o ano 1977 cando Grajales decide ingresar na organización, tras fuxir dun operativo de captura contra a súa organización, as Autodefensas Obreras (ADO). O ingreso facilitoullo súa nai, conta, unha sindicalista que abandonara o Exército de Liberación Nacional (ELN) para se integrar no M19. A diferenza de Forzas Armadas Revolucionarias (FARC) ou ELN, que desenvolverían as súas actividades no medio rural, o M19 enfocaría os seus obxectivos político-militares nos núcleos urbanos, algo que resultaba innovador e vangardista naquela altura e que sería outro dos atractivos do movemento. "O M19 tiña un alto nivel de arraigo urbano en comparación con outras insurxencias e iso deulle unha capacidade extraordinaria para entender a política colombiana", valora Muñoz. Un fenómeno que ademais lograría "espertar as forzas políticas nas cidades e activar as loitas populares", acrecenta o sociólogo. Aquel compoñente urbano determinaría tamén a militancia de Grajales no M19 e non noutras guerrillas: "como cidadán resultaba máis doado sumarse a ese tipo de accións que se levaban a cabo nas cidades que enrolarse en organizacións de ámbito rural e campesiñas como as FARC ou o ELN". Da amnistía xeral ao palacio de Xustiza Eran tempos duros na vida política colombiana. Porén, a chegada de Belisario Betancur á presidencia en 1982 traería unha raiola de esperanza na resolución do conflito armado que azoutaba o país. A finais dese ano aprobaríase unha lei de amnistía da que se beneficiarían máis de 1.300 guerrilleiros, entre eles os principais líderes do M19. En 1983, o propio Betancur reuniríase -coa mediación de Felipe González- cos líderes do M19 Álvaro Fayad e Iván Marino Ospina. As negociacións desembocaron na sinatura dos acordos de Cese del Fuego y Diálogo Nacional de Corinto en 1984, que tiveron como antesala uns anos antes dúas das operacións máis espectaculares e de maior éxito da guerrilla: o roubo de armas no cantón norte a finais de 1978 -onde a guerrilla lograría subtraer 5.000 fusiles e outros armamentos dun depósito militar- e o asalto en 1980 da embaixada da República Dominicana en Bogotá, onde un comando guerrilleiro lograría -grazas ao secuestro dunha trintena de diplomáticos de todo o mundo- pór en xaque ao mesmo Goberno, até o punto de obrigar o executivo a aceptar as peticións dos insurxentes. "O M19 tiña un alto nivel de arraigo urbano en comparación con outras insurxencias e iso deulle unha capacidade extraordinaria para entender a política colombiana", valora Muñoz Após cinco anos, as dúas accións, cos pactos de Corinto esnaquizados -a guerrilla acusaba o Goberno de incumprir os pactos-, levarían o M19 a planear a súa acción máis ambiciosa e coñecida: o asalto ao Palacio de Xustiza. Esta desenvolveuse en pleno corazón de Bogotá e esta vez, en cambio, o exército "non estaba disposto a unha negociación que levase a outra humillación estatal", lamenta Grajales, que a pesar de non ter participado no enfrontamento -que deixou 98 mortos e 11 desaparecidos, segundo as cifras oficiais-, explica que a "motivación" do M19 para o asalto era "citar o presidente Betancur a un xuízo público polo incumprimento do acordo" de cese ao fogo asinado 15 meses antes. "Aquel era un acto simbólico que tivo unha resposta desmedida por parte dun Goberno que sacrificou deliberadamente as persoas que estaban alí dentro", denuncia. Trátase este dun episodio que aínda hoxe segue causando enorme división e conmoción na sociedade colombiana, "malia o polémico non ser a acción en si, senón a forma de operar das forzas militares. Isto é o que demostra a historia", explica Muñoz. O sociólogo, ademais, desmente rotundamente a versión dunha alianza entre o M19 e o cártel de Medellín, porque segundo el "non existe ningunha proba". Unha paz difícil e un legado político vixente Coa fin da era Bentacur en 1986, o mandato do novo presidente Virgilio Barcos traería novas esperanzas de paz para o pobo colombiano. Así, antes de rematar o seu mandato, Barcos lograría acordos de pacificación co Exército Popular de Liberación (EPL) e co propio Movemento 19 de Abril, aínda que en ambos os procesos, o escepticismo e a desconfianza cara ao Goberno sería significativa entre algúns guerrilleiros. Para Grajales, por exemplo, o desarme resultaría "doloroso", dentro dun proceso que "viamos que non ía ter un final feliz". "Algúns militantes opuxémonos radicalmente á desmobilización e á entrega de armas, pero finalmente aceptamos a decisión por unha cuestión de disciplina cara á organización", explica o ex guerrilleiro. Tras esa desmobilización "seriamos testemuñas de como algúns militantes serían asasinados, entre eles Carlos Pizarro", lamenta Grajales. A morte aconteceu tan só un mes e medio despois da sinatura dos pactos, o 26 de abril de 1990, e con Pizarro inmerso na carreira presidencial da República. O pasamento estremeceu a sociedade. A súa filla María José -unha nena de 12 anos naquela altura- recórdao como "unha creba, non só para min como senón tamén na historia nacional", que lle suporía á pequena "un proceso de moita dor durante anos" e que, na súa opinión, "non se debeu ao pasado guerrilleiro" do seu pai, senón ao "seu futuro como posíbel primeiro presidente alternativo e progresista na historia da nación". A morte do líder obrigou a familia Pizarro a se exiliar en Barcelona, desde onde a propia María José retornou en 2010 para integrarse na vida política do país, "como nun exercicio de memoria, de paz e de activismo social", explica. Iso levouna a copresidir na actualidade a Comisión de Paz do Congreso, onde traballa sen descanso a pesar dos intentos do uribismo por obstaculizar o seu labor. "Desde 2010 avanzamos na boa dirección e logramos incluír as vítimas do conflito no relato nacional", asegura a congresista. Desde maio de 2019, un grupo denominado Xuventudes do M19 (JM-19) fixo aparición en diferentes centros universitarios do país. Segundo fontes policiais citadas nos principais medios colombianos, este grupo estaría "infiltrando marchas universitarias", coa intención de provocar "altercados" contra as forzas da orde. Porén, coa chegada de Duque á presidencia "ese traballo de memoria sufriu un retroceso inmenso, especialmente na reparación integral das vítimas", denuncia Pizarro, que xunto a Gustavo Petro se erixe hoxe nunha das principais figuras da alternativa política que enfronta ao Centro Democrático de Duque e Uribe, actualmente no poder. Una alternativa "loábel e con forza" para unha sociedade que "está clamando un cambio nun país onde a desigualdade recrúa", apunta o sociólogo Muñoz. E é que case 30 anos despois, o legado político daquel singular movemento segue máis vixente que nunca. Un legado dunha loita armada que para ex militantes como Grajales "pagou a pena" e que tres décadas máis tarde "volvería pagala pola construción dunha sociedade mellor".