Libros que se rebelan contra o machismo

Poden os libros cambiar as sociedades? Como cada ano, o 25 de Novembro proclámase o Día Internacional Contra as Violencias Machistas e as reivindicacións feministas continúan na primeira liña da batalla, pois son moitas as expertas que alertan de que non podemos baixar a garda, sobre todo ante o auxe das correntes que negan as propias violencias machistas e actúan segundo os paradigmas do vello patriarcado. Ante isto, a mellor arma de loita é a educación e, neste eido, a literatura xoga un papel prioritario. Conscientes da necesidade de que os libros abran debates e poñan o foco na loita contra estas violencias, as editoriais galegas propoñen títulos de todos os xéneros e para todas as idades nos que se reflexiona sobre conceptos tan amplos como o feminismo, as violencias, a sororidade entre mulleres, que ofrecen iniciativas para actuar. Sexa no campo do ensaio, a poesía ou a narrativa, na literatura galega dos últimos anos agroman propostas ben enriquecedoras neste senso. Así mesmo, con motivo desta data a plataforma de crítica literaria feminista A Sega compartirá entre o 23 e o 28 de novembro nas redes sociais unha serie de microrrelatos escritos polas súas compoñentes nos que reflexionarán sobre as distintas formas de violencias exercidas contra as mulleres. Ensaios que reivindican a historia feminista Irmandiñas (Laiovento, 2020) é unha proposta de Aurora Marco, na que se descobre a actividade das mulleres en organismos en que até hai pouco só coñeciamos a figuras masculinas, caso das Irmandades da Fala, os coros e agrupacións teatrais, o Seminario de Estudos Galegos, a actividade política. Así mesmo, as mulleres contribuíron ao desenvolvemento editorial galego, na actividade política, no espallamento dos ideais galeguistas e republicanos, na defensa da lingua e na escrita… O libro céntrase nas primeiras décadas do século XX, unha época na que elas comezaban a reclamar o seu dereito aos espazos públicos, demanda que non foi nada doada. Como tampouco resultou sinxelo o traballo que Marco levou a cabo neste libro, cunha intensa busca en hemerotecas, arquivos, fundacións, fontes orais… O resultado é un volume de cincocentas páxinas que abrangue o papel das mulleres no período 1916-1936. A crítica e profesora Montse Pena Presas elaborou unha tese de doutoramento arredor da literatura infantil e a evolución dos feminismos no noso país, froito da cal naceu Feminismos e literatura infantil e xuvenil en Galicia (Laiovento, 2018), no que persegue tres obxectivos: estabelecer un corpus teórico que permita pór de manifesto a vinculación entre o feminismo e os estudos de LIX no contexto galego, visibilizar o papel que os grupos feministas e de mestras tiveron na procura dunha educación igualitaria a través da análise de manuais escolares e contos, e analizar os textos literarios infantil-xuvenís do ámbito galego e ver en que medida estes se viron influenciados polo movemento feminista. Pena Presas estabelece catro períodos da LIX e o feminismo: a etapa inicial (1927-1980) caracterizada pola publicación de obras illadas cunha concepción androcéntrica do mundo; a etapa militante (1981-1989), na que moitas persoas vinculadas co ámbito académico comezan a darse conta desta necesidade de coeducar; a etapa de xeneralización de protagonistas nenas e mulleres (1990-2005), coas figuras de Agustín Fernández Paz e Marilar Aleixandre como figuras autorais ponte do feminismo e a reescritura de contos tradicionais; e, por último, a etapa actual (de 2006 en diante), na que os feminismos abranguen máis realidades como os personaxes LGTBI, o multiculturalismo, a diversidade funcional e masculinidades diversas. A cabalo entre o ensaio e o manual, naceu Papá, por que non pintas as unllas de cores? Educando (construíndo) masculinidades disidentes (Galaxia, 2019), no que o psicólogo Jorge García Marín incide na necesidade de que os nenos non sexan educados con modelos baseados na dominación, o control, a competitividade, a agresividade, a forza, os privilexios… trazos todos eles do sistema de poder patriarcal e con consecuencias negativas como o acoso escolar, a violencia machista, a criminalidade, os accidentes na estrada, os sinistros laborais… A educación nas masculinidades disidentes debe promover, pois, o valor dos sentimentos, os afectos, a tenrura ou o coidado doutras persoas. Estamos diante dun libro moi útil para as persoas educadoras, pois nel propóñense diversas técnicas para traballar desde as idades máis temperás ás máis adultas. A poesía, palabras como balas "O mundo que habitarán e contribuirán a crear as adolescentes non podemos controlalo. Mais se puidésemos darlles un amuleto para que o levasen no peto, ese amuleto sería a coraxe. E por iso, no canto dunha espada –ou dunha estrada de ladrillos amarelos–, dámoslles un libro". Con esta máxima nace a escolma de poemas e relatos saídos da mente e do corazón dalgunhas das poetas máis representativas do panorama actual, que se reúnen xustamente baixo o título de Coraxe: poemas audaces para rapazas afoutas (Sushi Books, 2020), e que traduce ao galego Eva Almazán. A edición corre a cargo de Karen Finneyfrock, Rachel McKibbens e Mindy Nettifee, e por aquí atopamos voces como as de Patricia Smith, Dorianne Laux, Andrea Gibson ou Sarah Kay, entre outras moitas, que nos falan sobre o dereito a posuír e a decidir sobre o propio corpo, a menstruación, as violacións e, en definitiva, o feminismo no seu sentido máis amplo. Xa para o público adulto e comprometido destaca o poemario Dos días escuros (Xerais, 2015), de Mª Carmen Caramés Gorgal, uns versos para ler con calma, nos que zumega carraxe. Os poemas engárzanse segundo as fases polas que vai pasando unha muller maltratada, desde os primeiros momentos nos que quizais existiu o amor até aqueles de non saber o porqué da súa persistencia no mundo. O inicio é descrito así: "Nunca antes os corpos e as almas coñeceran un espazo común de tan feliz encontro e converxencia. Así foi este amor na súa orixe: un cáliz de lume que mata en cada vez e resucita". A autora, moi comprometida coa defensa da igualdade en todos os seus libros, pretende dar voz a todas as mulleres ás que o medo lles impide falar, tentando buscar os sentimentos dunha muller á que as gadoupas da súa parella lle coartaron a liberdade. A xornalista Montse Fajardo leva anos indagando na recuperación da memoria das mulleres, traballo do que xermolaron xa varias publicacións, como Matriarcas, Un cesto de mazás ou Invisibles. Relatos do maltrato. No caso de Invisibles, publicado hai dous anos, compilou experiencias de mulleres maltratadas ás que deu voz, unha voz que despois se expandiu ao teatro da man da compañía Redrum e da interpretación de Mela Casal, Neves Rodríguez e Sheyla Fariña. Daniel Asorey estreouse na poesía con Transmatria (Xerais, 2019), un libro no que supura a rabia e a impotencia ante unha sociedade inxusta, de aparencias retorcidas e que teima continuamente en fixarse nos corpos e non nas persoas que se agochan neles. Ante a ditadura do patriarcado e como loita ante el, Asorey toma a voz de todas as persoas que se opoñen aos xéneros e se mostran insubmisas e radicais. Porque neste mundo de reixas, resulta un acto de rebeldía posuír vitalidade e desexos de mudar o presente e o futuro. Uns versos que nos trasladan unha mensaxe vital: o dereito de todas as persoas a seren o que queiran ser, sen que a barreira do xénero de interpoña, nin a sociedade apreixe. A narrativa e a eclosión das personaxes femininas Na busca e na loita pola igualdade, a novela eríxese como o xénero que mellor pode contribuír a cambiar o paradigma, pois goza da querenza por parte dun número importante da sociedade. Ademais, está a producirse un cambio importante, pois as personaxes femininas son cada vez máis numerosas e destacan pola súa fortaleza e por protagonizar aventuras reais, sen limitarse ao estatismo, como acontecía no pasado. Quizais o mellor exemplo desta mudanza de paradigma é a recente publicación de Susana Sanches Aríns, SuperUlex (Cuarto de Inverno, 2020), na que atopamos a Clara, unha rapaza que, tras pasar pola quimioterapia, decide ser superheroína e tomar conciencia de diversas inxustizas que acontecen no seu colexio, e tamén noutros eidos da súa vida, como o canil ou mesmo a pasteira ENCE. A Clara acompáñaa a avoa Rorita, unha señora que reivindica a necesidade da loita, e que defende o humor e a retranca como lemas de vida. Sanches Aríns demostra, tras o Seique e Tu contas eu conto, que é posíbel entreter e, ao tempo, lanzar mensaxes feministas para a mocidade. Outro título que segue a ter moito éxito é Senlleiras (Galaxia, 2018), coa que a autora Antía Yáñez gañou o Premio Illa Nova. Nesta novela conflúen dous planos narrativos: dunha banda temos a Alda, unha moza influencer que aparece un día morta na súa bañeira, nun estraño suceso que semella un suicidio; e no outro lado, moitos anos antes, atopamos a Alana, que é obrigada a casar cun home que non ama e a renunciar á súa identidade. O que lle acontece a ambas as dúas mulleres é practicamente o mesmo, xa que foron obrigadas a deixar de ser elas mesmas para supeditarse aos homes que creron amar e que lles fan a vida imposíbel. Elas atópanse unidas por uns fíos que a autora vai destecendo para nós, e a través dos cales reflexiona sobre a violencia cara ás mulleres aínda que tamén sobre a soidade e a importancia de atopar persoas que sirvan de axuda. María Reimóndez é unha das grandes referentes da literatura galega actual, e unha firme defensora da perspectiva feminista en todos os ámbitos da vida. Por iso, cada vez que lemos unha novela súa atopamos esa ollada de xénero que actúa como compromiso social. Porque ela concibe a literatura como unha ponte para tender lazos coa sociedade e un instrumento a través do que falar do que lle preocupa. Obsérvase esta idea nas súas novelas longas, na súa poesía e tamén nos formatos máis curtos, como é o caso de A dúbida (Xerais, 2016). Concibida nun formato moi breve, nela explora temas de candente actualidade: os abusos sexuais e a corrupción política, tecendo un argumento moi áxil no que cada mínimo detalle contribúe na acción. A trama, cunha forte compoñente psicolóxica, xira arredor dos personaxes, sobre todo a da protagonista principal: esa muller que é sorprendida na súa casa pola policía que vén deter o seu home por un presunto delito de abusos sexuais. Desde ese primeiro momento, catalizador do capítulo inicial, a muller entra nunha espiral psicolóxica na que se debate internamente sobre a posibilidade de que o marido, que ela cre coñecer moi ben, cometese realmente ese delito. O punto máis forte desta historia de Reimóndez radica nesa voz da muller que lembra como coñeceu a ese compañeiro aparentemente perfecto e en que momento se produciu esa situación na que se atopa. Esta voz podería ser, pois, a de moitas mulleres que ao longo do tempo o poder e a sociedade mantivo invisibilizadas, impedindo que a súa independencia prosperase nun tempo, aínda o de hoxe, no que os homes continúan gozando de impunidade ante certas cuestións. Na busca e na loita pola igualdade, a novela eríxese como o xénero que mellor pode contribuír a cambiar o paradigma, pois goza da querenza por parte dun número importante da sociedade En O ceo das reixas (Xerais, 2019), Eli Ríos recrea o ambiente carcerario a partir de dúas mulleres afastadas pola idade e pola formación, pero achegadas en canto aos seus sentimentos nese espazo que as despersonaliza. Elas tamén son vítimas dun sistema que non só non vela pola inserción das persoas na sociedade, senón que penaliza aínda máis ás mulleres, que sofren nos cárceres unha dupla marxinalidade: por seren mulleres e por cometeren un delito. desde unha linguaxe misteriosa, Eli Ríos lévanos, como xa acontecera en DX (Urco, 2018), a un desenlace inesperado e afastado dos tópicos habituais. A partir de aquí, poderemos reflexionar sobre a violencia e a dualidade entre linguaxe e ese momento no que ficar sen voz. O silencio xorde no momento no que non se posúe o dereito a ser escoitadas e cando son os demais os que ousan falar por nós. E para ollar perspectivas diversas, Baía Edicións vén de publicar Entre Donas unha antoloxía de dez relatos curtos de escritoras galegas actuais que toman a voz e falan con voz propia, colocando as mulleres no centro. As autoras participantes son Marilar Aleixandre, Marica Campo, Rosalía Fernández Rial, Inma López Silva, Teresa Moure, Emma Pedreira, María Reimóndez, Eli Ríos, Anxos Sumai e Antía Yáñez.