Libros que falan de libros

Inmersas no medio dunha situación case surrealista, a pandemia provocada pola Covid-19 levounos a desexar liberar a mente e, de feito, moitas especialistas advirten da necesidade de desconectar a cabeza co fin de non padecer trastornos psicolóxicos. Diante disto, e co Día das Librarías ás nosas portas, os libros que falan de libros (ou a metaliteratura) eríxense como eses mecanismos de defensa, esas barreiras necesarias coas que facer fronte á psicose colectiva e individual. Alén diso, e para as persoas que adoran ler, os libros que reflexionan sobre o mesmo acto da lectura ou aqueloutros que nos levan a lugares máxicos como as bibliotecas ou as librarías, poden ser unha boa terapia. Estas obras metaliterarias poden entenderse como homenaxes a eses lugares de resistencia nos que a cultura sobrevive nun mundo cada vez máis globalizado e de expansión de pantallas dixitais. Os libros sobre libros propoñen unha viaxe interior curativa, e mesmo se fala actualmente dunha tendencia chamada feel-good, que reivindica a necesidade de historias que nos fagan sentir ben, como o mesmo termo inglés expresa. Realizando un percorrido pola nosa literatura e indagando nos estantes das principais editoras do país, recomendamos novelas, ensaios e relatos que teñen o libro e todo o que o rodea como tema principal. Novelas para soñar Quizais o mellor agasallo que lle poderiamos realizar a un libreiro ou libreira sería mercar os libros nas librarías de barrio. Sobre esta idea sostense o argumento de O último día de Terranova (Xerais, 2015), unha historia na que o grande escritor galego Manuel Rivas rende homenaxe a esas librarías que resisten e que continúan librando unha batalla contra o xigante Amazon que non saberemos aínda como ha rematar. Na libraría de Terranova hai libros, moitos, pero tamén hai historias que ateigan as vidas dos familiares e antepasados de Vicenzo: o tío Eliseo, o xornalista Cecilio, os seus pais Comba e Amaro, a enigmática rapaza arxentina Garúa, de modo que temos un espazo máxico, no que tamén está presente a pantasma da guerra civil e do que significou este momento para os libros. Ao igual que en Os libros arden mal e en O lapis do carpinteiro, as verbas saben a clandestinidade e os libros teñen ese cartaz de prohibido, como a liberdade neses anos escuros. A prosa envolvente desta obra fainos ver Terranova como calquera dos lugares nos que a diario desaparece unha libraría, e con ela quedan soterrados os miles de soños, vivencias, cafés e libros que compartiron as persoas que por ela pasaron e a crearon como un fogar, ese fogar no que pensamos cando o mundo é demasiado complexo para o noso entendemento. Non existe unha fórmula máxica para inocular o ‘vicio lector’, aínda que se pode aprender doutras profesionais que, a través de distintas iniciativas, tentan crear unha sociedade máis crítica Rinoceronte Editora, radicada en Cangas do Morrazo, é un dos proxectos editoriais máis interesantes do país, pois conta con diversas coleccións a través das que traen ao galego clásicos contemporáneos e outros máis antigos. No ano 2007 sorprendéronnos cun libro moi breve pero ateigado de humor e de amor pola lectura: Unha lectura fóra do común, de Alan Bennet. Nela, o autor traza os inicios na lectura dunha raíña que se atopa por casualidade co furgón dunha biblioteca móbil diante do Concello de Westminster. Ela, que nunca antes se caracterizara por ser unha lectora asidua, comeza a coller libros por casualidade, até se converter nunha lectora habitual. Cunha ironía moi marcada, Alan Bennet presenta unha parábola sobre o que lle sucede á maioría das lectoras, que topan unha novela como ao azar e rematan por non saber vivir sen ler. A esta lectora "fóra do común" comezan a acontecerlle cousas moi estrañas, así como preguntas e reflexións arredor de diversos asuntos do mundo que a rodea. Grazas aos libros acolle pensamentos e realidades que antes lle eran alleas, o que o autor aproveita para crear continuas referencias irónicas á actividade da lectura e a respecto de como esta se pode inocular nas persoas. Unha lectura que deixa un bo sabor de boca e que entronca moi directamente con outro título, tamén traído ao galego da man de Rinoceronte Editora: A sociedade literaria e do pastel de pel de pataca de Guernsey, escrito a dúas mans por Mary Ann Shaffer e Annie Barrows, e publicado en 2016. As lectoras imos coñecendo todo o que ocorre (e ocorreu) na illa de Guernsey a través da correspondencia que lle chega á escritora Juliet Ashton a partir de xaneiro de 1946. A vida desta muller, que estaba inmersa nunha crise creativa, muda cando recibe unha carta dun descoñecido que resulta ser o creador da Sociedade Literaria e do Pastel de Pel de Pataca de Guernsey. Ela móstrase intrigada, e con ese mecanismo xogan as escritoras para facernos partícipes dunha historia que narra o mellor do ser humano pero tamén o peor, e na que se demostra que ás veces atopas as mellores persoas lonxe do teu contorno, do teu día a día. A historia é narrada na súa integridade mediante cartas que recalan en nós como se fósemos as destinatarias de varios remitentes do pasado. E no medio de todo sempre están os libros como táboas salvadoras, como illas ás que poderiamos viaxar para atopar o tan desexado sosego. Seguindo coa tradución, é salientábel destacar o traballo que leva a cabo a editora Irmás Cartoné, que trae clásicos de todos os tempos e nos que destacan o deseño e as ilustracións das portadas. Tal é o caso de Martin Eden, unha das obras máis recoñecidas de Jack London, con tintes autobiográficos, do que xa dispomos en galego desde o ano pasado grazas á tradución de Celia Recarey Rendo. A obra que temos entre mans é quizais o mellor exemplo do que significa a loita por ser alguén. Martin Eden é unha personaxe que se fai a si mesmo, que comeza a traballar no mar e que, tras namorar dunha moza burguesa chamada Ruth, sente a necesidade de estudar, de admirar a cultura. Por iso, desde o comezo deste namoramento febril quítalle horas ao sono para perseguir o seu soño de ser alguén reputado, unhas angueiras que teñen moito que ver coa consecución de cultura e, posteriormente, coa escritura. Esbozada como unha fábula individualista, este desexo pola aprendizaxe que obsesiona o protagonista enténdese mellor se pensamos nas orixes de Martin Eden, trasunto do propio autor, que logra saír da pobreza e do analfabetismo. Os libros convértense, así, na súa maior gloria, na súa obsesión, no mecanismo que lle permitirá lograr o que tanto persegue: ser un escritor recoñecido e casar con Ruth. Tantos anos de silencio (Galaxia, 2020) é o último título do escritor e director de Galaxia, Francisco Castro, e nel fálanos da carraxe e da crueldade da represión, aínda que os libros aparecen como salvavidas, algo que adoita suceder case sempre na literatura do autor vigués, que cre que a literatura pode cambiar o mundo ou, polo menos, pór o foco sobre cuestións de relevancia social. Así, a novela arrinca cando Ángela, unha investigadora histórica que atravesa unha etapa de moita dor e violencia de mans da súa parella, viaxa até a zona de Flavia para comezar coas escavacións cunha fosa común na que se atopan os corpos de persoas executadas na represión. Na novela atopamos continuas alusións ao mundo dos libros e do poder da literatura como axitadora de conciencias e semente de mudanzas e xustiza social. Quizais a cita máis explícita é: "Tornamos fame por letras, a incultura por boas historias; leva un libro e non esquezas lelo e vir por máis. Eles tamén son alimento". Nisto dos libros metaliterarios, as cartas adoitan ser un dos artificios máis empregados. Precisamente, no formato epistolar desenvólvese Querido H.P. Lovecraft (Urco, 2016), de Antonio Manuel Fraga, unha noveliña moi intensa que consegue evocar unha historia que nos ofrece o mellor de Lovecraft e do seu amigo, Robert E. Howard. Partindo dunha carta real, o autor artella unha correspondencia na que Howard se dirixe ao seu amigo para contarlle os sucesos que o levarán ao suicidio. O xogo que nos formula Fraga é moi interesante, pois xa desde as primeiras liñas sabemos o final, pero seguimos pegados ao libro na busca das causas. O triunfo do autor reside precisamente na capacidade para escribir unha obra que se sitúa a medias entre os xéneros fantástico máis puro, a epístola e até os aspectos máis biográficos. Ensaios para reflexionar Complementariamente ás novelas, na literatura galega actual están xermolando unha enorme cantidade de libros que empregan o ensaio para repensar o debate arredor da creación ou da lectura. A cabalo entre as memorias lectoras e o artigo xornalístico, Suso de Toro publicou Dentro da literatura (Xerais, 2019), no que xera un debate sobre moitísimos asuntos relacionados coa lectura, para facernos pensar moito sobre o papel que como sociedade temos no mantemento da mesma. Un debate que, como non ía ser doutra forma, el abre en chave nacionalista, pondo sobre a mesa os problemas que desde sempre, e máis hoxe, atravesou a literatura galega, que parece que nunca acabou de despegar e, cando o fixo, foi co compromiso de persoas con conciencia política. Atopamos aquí reflexións moi persoais, mesmo confesións íntimas do que para o autor supón o acto de ler e o prezo a pagar. Tamén hai referencias á literatura comprometida, á escritura xuvenil, á liberdade da autora ou do autor, ao papel das bibliotecas, á necesidade ou non dun canon ou dos libros clásicos, a visibilización da literatura escrita por mulleres ou persoas dun país deostado… Outro libro escrito desde as propias vivencias persoais é Como aprendín a ler (Rinoceronte, 2018), que comeza con moitas doses de ironía e provocación: "Con frecuencia pídenlle á autora de libros xuvenís que son que cite un libro que marcase a súa infancia. Ante tal pregunta véxome tentada de responder: ‘Ningún. Na miña infancia non había libros. Non había sitio para eles. Odiaba ler, entende?’". Desmitifícase o acto de ler e abórdanse os primeiros pasos e fracasos até chegar a amar os libros e vivir do pracer de escribilos e traducilos. Desde o comezo, este ensaio lese como unha viaxe a través da que a autora, Agnès Desarthe, reflexiona sobre a súa tortuosa relación coa literatura que non comezou con bo pé pero que agora avanza por un camiño rodado, pois xa ten escritos máis de 30 libros infantís e xuvenís, dez novelas para público adulto e dous ensaios. Como se ten manifestado en numerosas ocasións, non existe unha fórmula máxica para inocular o "vicio lector", aínda que se pode aprender doutras profesionais que, a través de distintas iniciativas, tentan crear unha sociedade máis crítica. Das experiencias de dez persoas relacionadas co mundo do libro xermolou Habitando historias (Galaxia, 2019), no que se compilan artigos nos que se dan certas chaves sobre o complexo mundo do libro e da lectura. Coordinado por Montse Muriano, esta publicación recolle reflexións e proxectos que se puxeron en marcha e que teñen certo éxito, da man de persoas como Fina Casalderrey, Paula Carballeira, Francisco Castro, Mercedes Cerdeiras Uría, Andrea Maceiras, Érica Esmorís, Eva Mejuto ou Montse Pena Presas, entre outras. Estamos diante dun libro de recente actualidade que toma o pulso á nosa literatura e, ao tempo, permite coñecer exemplos para pór en práctica en colexios, asociacións, bibliotecas... Os libros metaliterarios case sempre teñen un aquel de nostalxia. Quizais por iso precisamos propostas con toques de humor, como acontece en Bibliópatas e fobólogos (Galaxia, 2017), no que Emma Pedreira explora os formatos curtos para realizar unha crítica mordaz ao sistema actual Cun forte afán didáctico, e destinado sobre todo ao profesorado de primaria, naceu Da Carapuchiña ao señor Lamote (Xerais, 2019), de Miguel Vázquez Freire, que percorre a historia da construción do canon literario para a rapazada, os estilos e as fórmulas do éxito. Vázquez Freire afirma xa ao comezo que "os mellores libros para a infancia e a mocidade son os mellores libros que calquera, incluídos nenos e mozos, poden ler; os libros, logo, máis universais, os libros para todos". Unha reflexión que nos leva, deseguido, a esoutra de que a literatura propia e actual debe ser quen de dialogar coa universal e cos considerados clásicos.