Inés de Ben. A heroína esquecida

Inés de Ben rematou os seus días na indixencia, pedindo polas rúas da Coruña para sobrevivir e enterrada nunha foxa común da que nada se sabe. Pero o que moi pouca xente coñece desta muller, que viviu na cidade herculina no século XVI, é que foi unha das heroínas que loitaron contra a invasión inglesa comandada por Francis Drake en 1589. Si, o mesmo sitio que puxo nun lugar destacado da historia galega a figura de María Pita. Pero, a diferenza desta última -por certo, bautizada como Mayor Fernández Pita, pois María Pita eran a súa nai e a súa irmá máis vella-, Inés de Ben non ten unha praza co seu nome nin un pazo municipal nin cantidade de asociacións ou escolas. Inés de Ben só ten unha rúa, escondida nun lateral do Complexo Hospitalario Universitario da Coruña, e o esquecemento da maior parte da poboación. Pero entón, quen era Inés de Ben? O historiador coruñés José Manuel Fernández Caamaño axuda a debullar un pouco a súa vida: "Era unha muller felizmente casada, que tiña dous fillos e un negocio que entón se denominaba de quincallería e mercería, que era o que hoxe se coñecería por efectos navais. O estabelecemento estaba situado no barrio da Peixaría, no que é o contorno do actual Cantón e a rúa Real, zona da fachada marítima e da Cidade Vella da actual urbe coruñesa. É todo o que sabemos desta muller. Sobre a súa vida privada non existe nada, nin hai ningún retrato da época que nos permita saber como era". Inés de Ben non foi a única muller destacada durante a defensa da Coruña, aínda que a figura de María Pita deixa nun segundo plano todo o traballo que fixeron as coruñesas, que se constituíu en definitivo para derrotar a tropa de Drake Esa era a vida que levaba Inés de Ben até a chegada da escuadra de Francis Drake, enviada en 1589 pola raíña de Inglaterra, Isabel I, un ano despois de que a chamada "Armada Invencíbel" saíra da Coruña cara ao inesperado desastre do Canal da Mancha. Co inicio do cerco inglés, Inés de Ben converteuse nunha das persoas máis destacadas. E iso que o seu home xa morrera na primeira xornada, o 5 de maio. Segundo Caamaño, ela deu todo o que tiña no negocio para permitir loitar contra a invasión: a quincalla, a mecha que permitía acender a pólvora, picos, palas, cordas e poleas. E se o seu marido morreu na primeira xornada do sitio, ela foi ferida nos últimos días do asedio. Foi alcanzada por dous disparos de arcabuz e tivo que ser trasladada ao Hospital de Ferrol. Inés de Ben non foi a única muller destacada durante a defensa da Coruña, aínda que a figura de María Pita deixa nun segundo plano todo o traballo que fixeron as coruñesas, que se constituíu en definitivo para derrotar a tropa de Drake. Conta Caamaño que moitas mulleres faleceron durante o sitio, no que elas eran as encargadas de carretar e cargar a fusilaría, xa que os homes tan só se ocupaban de disparar. Eran as coruñesas as que "cargaban os fusiles, metían a pólvora, a bala ou o casco, para abrir fogo co pedernal que tiñan entón". Porén, só o nome de María Pita quedou nas páxinas da historia, "e iso que Inés de Ben quedou ferida no cerco e María Pita non sufriu nin unha rabuñada". Conta Xoán Costa, filólogo e escritor, que a literatura e a historia falan "menos dunha muller que tiña menos influencia social que María Pita pero que era daquelas que ao primeiro aviso acudía a defender o seu e o de todos". A todo isto hai que engadir que case a verdadeira traxedia para Inés de Ben comezou tras o cerco, que rematou viúva, con dous fillos ao cargo, medio cega e sen bens. Foi por iso que elevou un preito para recibir unha indemnización, que basicamente é a única fonte documental que queda da existencia desta muller. O texto deste preito pódese consultar no Boletín número 97 da Real Academia Galega, publicado en setembro de 1915 por Eladio Oviedo Arce. Nel indícase que un documento do Arquivo Xeral da Galiza mostra os testemuños de varias persoas que con ela estiveron e que dan fe do importantísimo papel que Inés de Ben levou a cabo nos acontecementos de 1589: "Inés de Ben, viúva de Sebastián Fernández, ferida con dous balazos polos ingleses na defensa que fixo cando puxeron sitio e entraron na Peixaría desta cidade, sobre que se lle aboe o que lle roubaron, pólvora, balas e corda que subministrou para a defensa". Non só quedou impedida para traballar, senón que tamén perdeu o seu negocio, quedando na pobreza, e tamén sufriu o falecemento do seu home, o que a deixou como única sustentadora dos seus dous fillos Texto xudicial No texto xudicial, a propia Inés de Ben narra a súa historia: "Ao tempo no que o inimigo inglés a veu cercar, eu e Sebastián Fernández, o meu marido, tiñamos mercería e facenda de valor de máis de oitocentos ducados e tendo entrado os inimigos na Peixaría desta cidade, eu e o dito meu marido, xuntamente con outras persoas, defendemos o que puidemos até que mataron o meu dito marido e a min déronme dous balazos, un na cabeza e outro na coxa esquerda; e toda a facenda tomáronma e roubáronma; e a pólvora, que era moita cantidade, dina para a defensa desta cidade, e o mesmo o chumbo e a corda, da que non se fixo pago; e así quedei pobre e viúva, como estou, e con dous fillos, que non teño de que sustentarme nin a min nin a eles; e sucedeume que de ditas feridas e balazos quitóuseme case a vista dos ollos e convenme dar información do dito para ir con ela ao rei noso señor para que sexa servido facerme mercé". Son as únicas palabras que fican de Inés de Ben, das que se pode extraer o decisivo labor que realizou no cerco e as terríbeis consecuencias persoais, de saúde e económicas que se derivaron do conflito, xa que non só quedou impedida para traballar, senón que tamén perdeu o seu negocio, quedando na pobreza, e tamén sufriu o falecemento do seu home, o que a deixou como única sustentadora dos seus dous fillos. Pero ante a posibilidade de que alguén poida dicir que esa era impresión que de si mesma tiña, aparecen tamén no documento oficial os testemuños de varias persoas que confirman o seu papel. Así, fala Antonio Osorio, alabardeiro da Real Audiencia, que sinala que a coñece a ela, así como a Bastián Fernández -así lle chama-, seu marido, e explica que antes da chegada dos ingleses tiñan unha "moi boa tenda de moitas cousas" na que había "pólvora e corda e chumbo" e cando chegou o inimigo entregaron os materiais para a defensa da Coruña. Tamén se sinala testemuña da morte de Bastián Fernández e de que viu a Inés de Ben carretando terra e pedras para a reedificación da muralla con outras mulleres e "andando carretando terra cunha esportilla déronlle un gran balazo os inimigos na fronte, que ten roto óso e carne, e sacou moito sangue". "E é ese mesmo balazo do que ten sinal na fronte; e logo caeu ao chan e un dos señores oidores, que lle parece que foi o señor don Francisco Maldonado, a fixo levar ao hospital a curar". Tamén aparece o testemuño de Gregorio Sánchez, soldado da compañía do capitán Juan Varela, que certifica o éxito comercial de Inés de Ben e sitúaa carretando terra e sendo ferida durante o seu labor, mentres que Juan de Luazes Bezerra, alabardeiro da Audiencia sinala: "Logo que se alzou o cerco viulle as feridas, as cales é cousa notoria que se lle deron no dito cerco, e ao marido matárono no dito cerco e quedáronlle dous fillos e ela pobre e necesitada, por terse curado polo amor de Deus e non terlle quedado ningunha facenda; e dixo a dita testemuña que o trato que Inés de Ben tiña valía ao parecer del máis de oitocentos ducados, pouco máis ou menos". Pola súa banda, Pedro Fernández, alguacil do correxidor da cidade, certifica que o primeiro tenente de correxidor, Lopo Díaz, lle tomou "moita corda e pólvora a Inés de Ben e o seu marido". Tamén puido ver o momento no que a coruñesa foi ferida: "Veu unha bala dos inimigos e deulle no rostro unha gran ferida e profunda a dita Inés de Ben, que logo a derrubou ao chan, e levantárona a peso, case morta, e tiña roto coiro e carne e saíalle moito sangue; e estivo ela moi mala e a punto da morte". Ademais, apunta que "agora quedou tan pobre que anda pedindo polas portas" despois de perder un negocio que valora en máis de oitocentos ducados. Conta José Manuel Fernández Caamaño que do que non hai constancia é de como rematou esta demanda de Inés de Ben para ser indemnizada, pero o que si está claro é que "foi unha das heroicas mulleres que permaneceu na primeira fila no asedio á cidade. Quedou viúva e sen nada. O comportamento heroico de Inés de Ben quedou no máis absoluto esquecemento" Por último aparece a certificación médica do hospital no que foi atendida, da man do licenciado Diego de Salazar: "Curei Inés de Ven (sic) de moitas feridas graves na cabeza e na coxa esquerda; unha ferida no corneiro da cabeza, dereito, e a outra na coxa esquerda, as cales foron de dous balazos que lle deu o inimigo estando en defensa e amparo da cidade da Coruña cando veu sobre dita cidade: o cal certifico ser verdade e asínoo no meu nome, data en Ferrol a 12 de xullo de 1590 anos". Conta José Manuel Fernández Caamaño que do que non hai constancia é de como rematou esta demanda de Inés de Ben para ser indemnizada, pero o que si está claro é que "foi unha das heroicas mulleres que permaneceu na primeira fila no asedio á cidade. Quedou viúva e sen nada. O comportamento heroico de Inés de Ben quedou no máis absoluto esquecemento". As razóns polas cales non se sabe o resultado do preito teñen que ver co mesmo paso do tempo e coa nosa historia, chea de conflitos. "Antigamente usábase o papel que se atopaba até para facer pelotas de chumbo para os arcabuces ou para quentarse nos fríos tempos do inverno. Canto máis antigo é o preito, máis complicado é atopar algo, porque o tempo destrúe os documentos", comenta o historiador. Na indixencia O que si se sabe é que Inés de Ben morreu na indixencia e foi soterrada nunha foxa común. Aínda que non hai modo de saber exactamente onde estaba, xa que ao non existir cemiterios a xente era enterrada nos adros das igrexas, Caamaño aposta por que posibelmente foi levada ao adro da igrexa de San Xurxo, que non está onde agora –ao lado do pazo municipal que leva o nome, precisamente, de María Pita-, senón que se atopaba en Rego de Auga, onde se sitúa actualmente o teatro Rosalía. Mais en 1837 esta edificación eclesiástica foi levada á súa actual situación. "As foxas comúns levantáronse cando se fixeron os cemiterios. Pero, claro, descubrir iso agora é imposíbel. De Inés de Ben temos pouco, sempre digo que é a heroína esquecida", sinala Caamaño. Concorda Costa, quen apunta ademais que "a historia non adoita ser neutral. Levanta uns e derruba outros, non certamente por capricho. Uns saen nos libros e outros non. E Inés non saíu". O historiador tamén cre que xa é tarde para rescatar o nome desta coruñesa, que "o deu todo a cambio de non recibir nada. O único que recibiu, de feito, foi a autorización do municipio para poder exercer a mendicidade, que por entón estaba prohibida e moi perseguida. Foi un dos poucos casos nos que si se autorizou, tendo en conta que había que facer un pouco de xustiza con Inés de Ben". Quen foi María Pita? Por que María Pita si pasou á historia? José Manuel Fernández Caamaño tamén ten as súas dúbidas, partindo da cuestión de que María Pita non contou o que lle ocorrera no asedio até sete anos despois, cando foi encarcerada por ter unha liorta co oidor da Audiencia. "Alguén na Audiencia, seguramente o seu home, que era escudeiro nela, soubo levar moi ben os seus temas xudiciais e María Pita rematou colmada de privilexios e mercedes", conta. Pero Caamaño non ve nada claro o seu papel no cerco inglés, o que considera máis ben froito do pulido de autores do século XIX, e segue investigando. "De María Pita só coñecemos que levantou unha bandeirola do chan. Pero toda a pompa é cuestión dos autores da época, porque ela era analfabeta, de feito os preitos firmábanllos os fillos e a súa irmá. Eu sobre María Pita, en realidade Mayor Fernández Pita, teño moitas dúbidas", conclúe.