Galiza nas escolas cartográficas flamengas

Breve excurso: Galiza nas armas do rei Primeiramente, e antes de centrarnos neste propósito, non sobra indicar que se teñen visto as armas da Galiza entre os pavóns e as aguias da casa de Austria, e incluso gozan de certo protagonismo (na versión da hostia co cáliz) cando os emblemas de Filipe II e os seus sucesores se cicelan nun edificio galego, o incluso cando se grafan en certas obras artísticas de fóra do noso reino. Neste caso, se o brasón fica desprovisto de cruces adoita seguir o estilo iniciado por Dürer e continuado por artistas como Robert Peril. Na Stamboom van het Habsburgse huis (Árbore xenealóxica da casa dos Habsburgo), elaborada entre os anos 1533 e 1536 por este autor e da que existen copias tanto no Rijksmuseum como no Boijmans (Róterdam), ha deixar a súa pegada naquela obra que se conserva no Mosteiro de El Escorial e que se titula Historia originis et succesionis regnorum et imperium a Noe usque ad Carolum V (1548). Velaí aparece a referida árbore entre as páxinas do manuscrito. E isto vén a colación pois o cáliz con tapa que nel se plasma e identifica o noso país ten certa analoxía con emblemas existentes en mapas que imos describir ou, por exemplo, en obras de arte como a titulada English ships and the Spanish Armada. Nela recréase a batalla de Gravelinas (8 de agosto de 1588) e nunha embarcación aí representada ondea no pavillón o escudo de Filipe II, no cal se pode identificar, nun dos cuarteis, o emblema da Galiza, tal e como acontece nun escudo da amurada do barco e noutro do castelo de popa. Caso semellante a este resulta o do gravado que no século XVI realiza Lambert Corneli e que plasma un Retrato al vivo de la Galera del Adelantado Maior de Castilla, defensor del Estrecho de Gibraltar. No pavillón desta nave vólvense contemplar as armas do noso país. Desta peza consérvanse exemplares na Magyar Nemzeti Galéria (Hungría) e nos Royal Museums Greenwich (Inglaterra). Esa ausencia de cruces no símbolo galego, inserido entre as armas do soberano da Península Ibérica, tamén se certifica no Armorial de Johann Siebmacher (1605) e no Reges Arragoniae ex Barchinonensibus (1608). Esta última obra, que ten por autor ao italiano Antonio Albizzi e que se imprime en Augsburg, conta con versións iluminadas realmente fabulosas. Por outra banda, sinalamos que Galiza aparece grafada no escudo do soberano da Península pois tales testemuños adscríbense á época da casa de Austria, e máis concretamente a aquela que agarrou coas súas gadoupas a coroa de Portugal. Á caste dos Borbón, centralistas todos –velaí os Decretos de Nueva Planta–, pouco lle importa este reino atlántico, o da Galiza, para ser representado entre os cuarteis do seu escudo. Tamén é certo que as concepcións de ambas dinastías son diferentes: unha máis patrimonial, personalista e herdeira da tradición medieval que se prolonga cara ao renacemento, e que se vincula á casa de Austria; e outra centralizadora e provincialista, a da estirpe dos Borbón. Galiza na cartografía galega de Antuerpen Deixando atrás este excurso contextual, comezamos a desenmarañar a cartografía dos Países Baixos dando conta de certos antecedentes, pois boa parte dos mapas desa zona beben doutros anteriores vinculados con terras italianas. De aí que a punta do nobelo sexa a Hispania Nova Tabula que, publicada en Venecia (1548), saca á luz Giacomo Gastaldi. Que conste que un predecesor del, Fra Mauro, recibira a encarga de Afonso V de Portugal de elaborar un mapamundi que remata por 1459. Tamén dende Venecia, Vicenzo Paletino da Curzola (coñecido outrosí como Vincentius Corsulensis) publica en 1551 un mapa da Peninsula Ibérica que ha influír na obra cartográfica do prestixioso impresor e gravador flamengo Hieronymus Cock. A deste autor publícase en 1553 en Antuerpen e baixo o título de Nova Descriptio Hispaniae. Do mapa, que ten grafados os territorios e reinos da Península, só se coñecen de momento dous exemplares: un que se conserva na Biblioteca Nacional de España e outro na Zentralbibliothek der Deutschen Klassik (Weimar). Alén da suntuosa decoración –con cartelas, seres fantásticos e exóticos, amais de embarcacións co velame estendido– podemos distinguir diversos brasóns. En particular, identifícase o galego cun cáliz con tapa nun campo sementado de cruces. Estas son concretamente sete, polo que se cadra tal feito axuda a que se propague unha variación que, cos anos, se ha vincular coas sete cidades da Galiza. Facendo un par de incisos ao respecto, non sobra advertir que nalgunhas representacións a sétima cruz pode situarse no remate da tapa que pecha o cáliz, feito que se comproba nunha manchea de testemuños posteriores, como por exemplo no brasón pétreo que loce no antigo hospicio de Madrid. Deste edificio cómpre sinalar que se constrúe entre 1721 e 1726 durante o reinado de Filipe V. En pezas máis recentes, como por exemplo en varios escudos que campan no antigo Centro Galego de La Habana, as sete cruces alusivas a tales "cidades ou provincias" complétanse cun oitava que dá remate ao cáliz cuberto, realidade que se certifica ao mesmo tempo nos símbolos do "Carnet Identificativo Regional" desa institución galega fundada en Cuba. Volvendo de novo a Cock, é xusto afirmar que o seu mapa cartográfico serve de inspiración a outros autores, polo que non podemos ignorar a Nova Descriptio Hispaniae de Thomas Geminus, pseudónimo que oculta ao refuxiado flamengo Thomas Lambrit. Esta obra, homónima da anterior, edítase en Londres en 1555 e vai dedicada a María Tudor e a Filipe II. Resultan de interese, outrosí, a Hispaniae descriptio de Vicentius Luchini (Roma, 1559); o mapa de Paulo di Forlani Veronese (Venecia, 1560) e diversos traballos cartográficos que lanzan Michael van Lochom e Paul van der Houve en anos sucesivos. Tanto na obra de Cock, como nas de Geminus, Luchini e Forlani, os escudos que identifican a Galiza son basicamente iguais, a excepción do que confecciona este último, pois no canto de cruces obsérvanse flores de lis. Quizais sexa oportuno deter a nosa atención na biografía dun galego que –en certo grao– ten pasado bastante desapercibido, malia o seu labor político, relixioso e documentalista que realiza ao longo da súa vida. Referímonos ao dominico ourensán Fernando Oxea, que nace cara a 1543 e falece en 1615. Ingresa no convento dos predicadores de México (Vicerreinado de Nova España, lindeiro co Reino de Nova Galiza), mais cando regresa por un tempo a Europa desenvolve un importante proxecto: redactar unha historia do país galego. Para tan empresa conta coa axuda o conde de Gondomar, Diego Sarmiento de Acuña. Rematada por 1603, retorna a América e déixalla ao conde de Lemos –futuro vicerrei de Nápoles– para que a edite. A este respecto localizamos unha comunicación de Oxea, custodiada no Archivo General de Indias, que reza así: "Fray Hernando Ojea, de la Orden de Santo Domingo de la provincia de México, de la Nueva España, digo que con licencia de mis prelados y las demás de que hago presentación vine a España a la ympressión de un libro y a otros negocios. Y aviéndolos acavado me quiero volver a la dicha provincia. Suplico a Vuestra Alteza mande se me dé licencia y embarcación para pasar a la dicha provincia. En lo qual reciviré bien y merced. Fray Hernando Ojea". Un ano máis tarde imprímese en Antuerpen o mapa da Galiza que el mesmo preparara e que vén a ser o primeiro que documenta de xeito monográfico o noso país. Así e todo debemos deixar expresada unha aclaración: da autoría de Johannes Metellus tamén é outro mapa galego que ve a luz en 1595. Porén, para nada se aproxima á execución técnica e estética do mapa de Oxea que, sirva de detalle, se veu axudado pola man do xeógrafo de Antuerpen Iohannes Baptista Vrints, discípulo do cosmógrafo real Abraham Ortelius, tal e como se sinala na parte inferior esquerda do mapa. Bebendo das investigacións de Gonzalo Méndez, o propio Oxea asegura que esta súa obra "se imprimió por mi orden en Ambers, en la oficina de Iuan Bautista Vrins, la qual hize para governarme por ella en mis historias, y para emendar en algo los grandes, e intolerables yerros que en esta materia tiene no solo en las cosas desta tierra (...)". No ángulo superior esquerdo debuxouse outra cartela co título do mapa, na que tamén se manifesta a dedicatoria e outros aspectos de interese documental: "Descripción del Reyno de Galizia. Auth(or). F(ray). Fer(nando). Ojea, Ord(en). Pred(icadores). A Don Pedro Fernández de Castro y Andrade, Conde de Lemos, de Villalva y Andrade, Marqués de Sarria, etc. Galizia es un de los muchos Reynos de España, que posee nuestro Rey Filipo. Era antiguamente mucho mayor que ahora, comprendía todas las tierras y provinçias que ay dentro de los límites siguientes: de la mar del Norte y montaña de iunto a Vizcaya, hasta las fuentes del gran Río Duero, y de aý todo lo que el corre hasta dar consigo en la mar, y caminando por las orillas della hasta bolver al mismo punto de dunde salimos". Dous anxos localizados na zona superior dereita terman dun cantoral, mentres outros par, por enriba das nubes, sostén unhas fitas amarradas ao escudo galego. Este vai timbrado con coroa real aberta e nesta ocasión xa non aparece o cáliz, pois é substituído por un viril de ouro que acubilla a hostia sagrada e alude igualmente ao reino. O campo é de azur e nel seis cruces de ouro, colocadas en pau, tres a cada flanco, acompañan o moble principal. Ademais de indicar que existe unha sétima cruz que serve de remate do propio elemento que custodia o símbolo da eucaristía, debemos rematar a descrición indicando que ao pé do emblema reza a seguinte divisa: Hoc mysterium firmiter profitemur ("este misterio firmemente profesamos", en alusión ao sacramento da eucaristía). Que conste que existen copias e edicións nas que o escudo posúe esmaltes e metais diferentes aos descritos. As persoas encargadas de iluminar estas obras gastaban amplas licenzas artísticas. Non resulta estraño comprobar, en consecuencia, como se ignoran as regras da heráldica, estendendo certo anarquismo gráfico (ou estético), por se non fosen poucas todas variantes do símbolo galego que dende o século XVI e comezos do seguinte están a ser empregadas por toda Europa. Non podemos esquecer, por outra banda, que a partir de 1603 este mapa calcográfico –de 48 por 37 centímetros– se incorpora nas edicións do Theatrum Orbis Terrarum do devandito Abraham Hortelius, do que se conserva un exemplar na Biblioteca do Seminario Conciliar de Santiago de Compostela (Biblioteca de Estudos Teolóxicos de Galicia), mais por ser a edición en español de 1602 vai desprovista do mapa de Oxea.