Faia: a voz espida

—Ao cabo leirín, a canción que dá título ao disco, é da montaña de Lugo. Cal é a súa historia? Cantábase moito na miña familia, pero é do arquivo de Antón Castro, que gravou a Lidia Gómez no colexio de San Román de Cervantes no 1999. Eu fun coñecer a Lidia a Lugo e ela explicoume que o cabo do leirín é o final do leiro, dunha leira pequena. Nas coplas tradicionais hai bastantes referencias a iso, ao cabo do leiro, nos cantos de sega. Están no cancioneiro de Dorothé Schubarth, por exemplo. —Decidiu gravar un disco coa voz espida e co son ambiente -unha taberna, un roupeiro...- porque é así como cantaban elas, as transmisoras da tradición, na súa vida cotiá? Hai algo diso pero foi tamén por azar. O proceso de gravación foi experimental e longo. Probamos en moitos sitios diferentes e despois fixemos unha escolla cun criterio estético. Si que decidimos previamente que non ía levar arranxos. Buscamos espazos afastados do que sería un estudo de gravación e conectados coas letras das cancións ou co que a Hevi, que fixo todas as gravacións da cara A do disco, e a min, nos inspiraban. —Reivindica vostede as mulleres non só como transmisoras da tradición oral, senón como intérpretes. Por que o considera necesario? Porque son boas intérpretes. Que alguén cantase ben é algo que sempre se valorou. Pero aínda hoxe se mantén o nesgo machista de pensar nas mulleres como transmisoras e os homes como intérpretes. E non era así. O que pasa é que coa música tradicional non ten sentido falar de autoría no sentido que ten hoxe. As mulleres sabían cantar e inventaban coplas que chegaron a nós como anónimas. —Hai unha peza que fora gravada por Alan Lomax nos anos 50… Si. Alan Lomax gravou en 1952 en Corcubión a Manuela Sande, que era de Brens, Cee. Eu falei coa filla dela. Esta peza non estaba editada, aínda que forma parte do arquivo dixital de Alan Lomax. A letra é un poema de Ramón Cabanillas, Almiña tola, de No desterro. De todo o disco é a única que non ten unha melodía tradicional. Aínda estou investigando e non sei cando foi escrita. Tiven que chamar á libraría do Congreso dos Estados Unidos para que me pasasen a peza en boa calidade… —O tema do disco gravado nunha taberna, Manolo mío, veulle pola súa avoa… Si. Manolo mío cantábao miña avoa e graveino eu. O último tema do disco, Atrosa, foi gravado por meus pais en Fisterra no 1987. Transmitíullelo Helena Casáis, de San Martiño de Abaixo. É unha canción que sempre se cantou na miña casa tamén. Son pezas que me chegaron porque antes se interesou por elas a miña familia. Eu o que fago é achegar a miña interpretación persoal. —Que música se escoitaba na súa casa? Dixo vostede no Cantos na Maré que Zeca lle viñera por -feliz- imposición familiar. Na miña casa cantamos moito pero tamén escoitabamos moita música, si. De todo. De Zeca a habaneras, rancheras, boleros… —Hai outra peza no disco, Doncos, feita cunha canción moi coñecida, Por que non hei de cantare? Mónica de Nut ten unha versión, anterior ao seu disco, potentísima. Si. Estaba recollida en La tradición musical en España. Galicia. Derradeira Polavila, editado por Tecnogasa en Madrid en 1986. A recolla foi feita por M. Santamaría, C. Rey e J.M. Alonso. A muller que a canta é Avelina Méndez, de San Martiño de Couceiro, Val do Dubra. A versión de Mónica é moi boa, si. Para darlle valor á música tradicional, o que se fixo foi poñela nun escenario, amplificar, microfonar… Como se fose un concerto de rock —No documental Dorothé na vila, ela mesma comenta que as informantes pensan que o bo cantar é o que sae na TVG. Atopouse vostede con iso? Di Mercedes Peón que non hai que facer "evolucionar" o que elas fan, porque xa é perfecto. Non sei que dicir… Elas si saben que cantan ben. Pode que che digan que xa non cantan, que non se acordan, pero de repente arrancan cunha copla que te deixa abraiada. Mais si é verdade que non é algo ao que lle dean moito valor. Pensan que a ninguén lle interesa e que son cousas de vellos. E pode que pensen que o que ven un día na tele é mellor que o seu. Pero tamén é verdade que interpretan cantigas que viron na tele, incorporándoas así ao noso acervo cultural… —É máis complexo entón. Schubarth tiña moito coidado de non ser protagonista e de crear unha relación persoal coas informantes. Como é agora? Cando meus pais, que son de Fuxan os Ventos, facían recolleitas, había moitas máis mulleres -a palabra informantes non me gusta moito-. Moito traballo xa estaba feito cando chegamos nós. Eu recollo como cantante e non como antropóloga, mais si penso que é moi importante crear un vínculo emocional e de permanencia. Eu vou visitalas e, agora que non se pode, falo con elas por teléfono. Supoño que Mercedes Peón, Leilía, Xabier Díaz… toda a xente que recolleu tanto non poderá manter esa relación persoal con todas. Eu podo porque son moitas menos. —No seu disco -un vinilo- están, nunha cara, todas as gravacións orixinais e na outra a interpretación das mesmas que fai vostede. Por que decidiu facelo así? Xabier Díaz, ou Milladoiro, ou Leilía xa introduciran nos seus discos gravacións orixinais. No primeiro disco de Leilía hai unha copla de Erminda Miramontes que a min sempre me abraiou e que vai tamén no meu disco. É un arrolo moi fermoso. O que fago eu é dedicar unha cara do disco só para os orixinais. Porque -citabas antes a Mercedes Peón- a interpretación dela está perfecta como está. Que menos que escoitalas. —Investigou os cantos de mina a partir da historia das mulleres na minaría do volframio. Tal como lembrou nunhas das Xornadas de Tradición Oral da AELG, elas tamén foron mineiras ou estraperlistas. Outro exemplo de traballo feminino que fica, na memoria, nun plano secundario. É como o que falabamos sobre a música. Se pensamos na minería, identificámola cun home que baixa pola mina. Pero elas tamén traballaban no volframio e cargaban con 40 quilos de peso estando embarazadas, por exemplo. Ou dedicábanse, como dis, á roubacha. Eran igual de fortes ca eles. —Como comezara ese proxecto? Por unha casualidade bonita. Había unhas xornadas do CGAC sobre a obra de Eva Lootz. Houbo uns relatorios sobre a minaría -Lootz traballa moito con minerais- nos que houbo uns debates moi interesantes. Alí estaban Encarna Otero ou Carmen Blanco, por exemplo. Pois Helena Salgueiro, Patricia Coucheiro e eu estabamos no público. Comezamos despois a buscar coplas da mina. Así demos, por exemplo, con María de Fetós, que traballou na mina para poder mercar uns pendentes de ouro que nunca máis quitou. —Comezou na música de xeito profesional no Coro da Ra e despois co Coro Encaixe. Que achegaron ao que é hoxe? Moito. Dos coros saíu De Vacas, porque foi onde nos coñecemos. A Ramón Bermejo débolle moito. Foi o meu primeiro profesor de canto e unha das persoas que me animaron a cantar. Estar no Coro da Ra foi importante tamén porque para min foi o paso da intimidade á socialización, de cantar na casa e coa familia a compartir o canto de xeito máis público. Cantar a voces é fantástico. Eu xa o facía na casa coa miña irmá, facendo versións. Con Coro Encaixe sigo. Somos unha grande familia. —Xa que fala de que cantaba coa súa irmá, algo semellante debeu ser con De Vacas… Supoño que nacería de brincadeira. De Vacas naceu nun ensaio do coro Encaixe, dunha sección que faciamos eventos. Comezamos a falar do que cantabamos cando eramos adolescentes: coas irmás, diante do espello… E foi moi divertido: aquelas versións nun inglés inventado… De Vacas naceu, así, cun sentido de revisar a propia infancia. —E Apatacón, o proxecto que compartes coa contadora Vero Rilo? O humor tamén está presente aí… Tamén fas locucións e cancións para libros de texto... Vero é unha narradora extraordinaria e é ela quen marca a pauta, mais temos historias de rir e de chorar. E si, levo uns anos traballando con Lucas Rei para libros de texto. —Dixo nunha entrevista que a tradición é tamén modernidade. A tradición non é estática, está en constante renovación. Por que é necesario lembralo? O fundamental é que temos que valorar a tradición, que nos dá moitas pistas sobre o que somos. No momento en que a traemos á actualidade xa é moderna, e transformala é o que se fixo sempre. Non se trata de que sexa máis moderna por mesturar, por exemplo, a música tradicional coa electrónica. A cuestión é valorar unha tradición que logo cadaquén interpretará ao seu xeito. Eu non tento mellorar o que nos transmitiron as mulleres. Iso sería pura soberbia. O que fago é facer a tradición tamén miña, facendo a miña interpretación. Pois tampouco se trata de non tocar a tradición. —En relación con iso, por que decidiu gravar un disco en solitario? É moi diferente ao que fai con De Vacas, por exemplo. Pois en parte precisamente por iso. Tiña necesidade de facer algo diferente, que eu entendo como máis que un disco, como un traballo de investigación sobre a música tradicional. Coincidiume cun momento persoal delicado, coa perda da miña avoa. O disco foi unha forma de curarme. Era algo que eu necesitaba para pasar a dó. —Citabamos antes a Zeca. Presentou no novo Cantos na Maré, agora chamado Maré e con Santiago como sede, o seu proxecto de homenaxe a Zeca, que comparte con Lar Legido e Nacho Muñoz. Alí contou que xurdiu no pub Modus Vivendi. Como foi? O Modus ten unhas residencias artísticas nas que nos convidan a facer, basicamente, o que queiramos. Eu traballei no Modus até hai pouco e para min son máis que amigos, familia. Propuxéronme facer unha residencia artística. Eu chamei a Luis (Lar), que é un músico que admiro moito e ademais estiven un tempo indo con el a clases de batería. A Nacho, de Igmig, tamén o coñecía. Son moi fan. Nacho e Luis, que xa coincidiran na orquestra Omega, están feitos para tocar xuntos. Tiven esa intuición de xuntalos e penso que atinei. —Hai pouco, no concerto Cantas Verbas, lembrou que a habanera é parte do noso patrimonio. Cristina Pato fixo unha tese sobre as músicas da emigración. Vostede, como experta, pensa que falta moito por investigar sobre o tema? Eu en realidade no son etnomusicóloga. Estudei Historia da Arte e fixen mestrados en Patrimonio. Falta moito por investigar en todos os ámbitos relacionados co patrimonio inmaterial, e o problema é a falta de orzamento. Temos un patrimonio inmaterial riquísimo e non é de estrañar. Levamos a nosa tradición musical aló onde fomos, a América e a Europa, e ademais trouxemos parte da tradición musical dos países aos que emigramos. É unha tradición musical de ida e volta que contribúe a facer a nosa máis rica. Un exemplo de transculturación que sen dúbida merece ser máis investigado. —Estivo tamén hai pouco no festival Plataforma, no que recreou no Concerto Menú un día de campo coas vacas. Con pandeira e peneira. Foi algo un pouco performativo. Participar no Plataforma foi unha oportunidade xenial para todos nós. No caso do Concerto Menú, Marta Fernández seleccionou receitas de cociña, gravou ao son da súa elaboración e deixounos a Su Garrido, a Paulo Pascual e a min liberdade total para crear a partir de aí. O que eu fixen en realidade tampouco é unha escenificación, aínda que levei unha manta para poñer no chan, como se fose a manta sobre a herba, e unha peneira e fariña. —Falabamos antes de Leilía, Mercedes Peón, Uxía… O seu traballo inscríbese nunha tradición musical herdada pero tamén nesa tradición de mulleres e homes que reinterpretaron as recollas. Non sei se parte da súa preocupación era facer algo diferente e por iso optou pola voz espida, que é como volver a antes do folk… Realmente tampouco é algo que me formulase conscientemente. Todo aconteceu dun xeito natural, por unha necesidade persoal, como explicaba antes. Claro que teño moi presente o traballo de Mercedes Peón, de Uxía, de Guadi Galego, de Ugia Pedreira e de todas as mulleres que traballaron a partir da música tradicional. Pero tampouco é que pensase en facer algo diferente a elas. Simplemente eu sigo o meu propio camiño. —En relación con iso, existe un debate sobre o papel das mulleres no baile tradicional. Que pensa vostede? Tampouco son unha experta niso, pero eu veño dunha tradición de baile que nos chegou a través da Sección Feminina e que implicaba que as mulleres non sacaban puntos, brazos ben para arriba… O que eu penso é que seguramente todo aconteceu de xeito máis orgánico, máis natural de como nos contaron. E ademais hai vídeos que o proban. Había mulleres que sacaban puntos, que lideraban… Claro que si. —Do mesmo xeito, a música tradicional asociábase máis co gaiteiro que coas pandeireteiras, que eran a maioría. Aínda que despois do traballo de Leilía e moitas outras estará máis asumido… Seguramente. Para min o importante é que temos que aprender delas de maneira global. Non só reivindicalas como intérpretes, porque sabían cantar e tocar a pandeireta. Senón tamén por unha cuestión de formatos. Unhas tocaban, outras cantaban, outras bailaban, pero facíano todas xuntas. Non había nin escenificación nin amplificación. Non era preciso microfonalas, por exemplo. Pois o que eu propoño no meu disco é dalgunha maneira explorar ese formato. Penso que, para darlle valor á música tradicional, fíxose o contrario: poñelas nun escenario, amplificalas… Como se fose un concerto de rock. E non é un concerto de rock. É mellor! —A isto se refire cando di que, xa que os espazos onde tradicionalmente se cantaba e se bailaba perdéronse, teremos que buscar outros. No canto de ir ao muíño cantando, ir á oficina cantando… Para min é, máis que nada, unha cuestión de distancias. De distancia entre o público e o artista. Se nas artes escénicas contemporáneas falamos de transgredir eses límites, de romper a cuarta parede, por que na música non? —Como nas foliadas. Tamén, por certo, Guadi Galego, Ugia Pedreira e outras foron camiñando cara ao "decrecemento" de recursos no escenario. En relación coas mulleres, Chévere está coa nova As Fillas Bravas… Pódese deducir un mundo máis libre para as mulleres do que transmitiu, despois, a Sección Femenina? Tampouco investiguei especificamente sobre isto pero si penso que seguramente foi unha sociedade máis libre do que se nos contou. Por iso digo sempre que o que facemos en De Vacas é seguir a tradición. Quero dicir, nós non inventamos nada cando subimos a un escenario e falamos da regra, da cona ou do esmegma. A forza que nós transmitimos era a forza que elas tiñan.