Estatuto da Galiza: a 40 anos do comezo dunha aldraxe

O proceso autonómico arrancou eivado polo estatus reservado a Galiza nos deseños dos grandes partidos estatais e pola súa falla de lexitimidade. Mentres o Goberno catalán e vasco eran restaurados a mediados de 1977 e comezos de 1978, poñendo á súa fronte persoeiros dun inquebrantábel compromiso democrático, como o exiliado Josep Tarradellas e o preso da ditadura Ramón Rubial, o Executivo central non concederá a preautonomía a Galiza até 16 de marzo de 1978, un día antes de que se fixese o propio con Aragón ou Valencia. "O Executivo central non concederá a preautonomía a Galiza até 16 de marzo de 1978, un día antes de que se fixese o propio con Aragón ou Valencia" Así as cousas, a Xunta preautonómica non se constituirá até 18 de abril de 1978, cun Goberno presidido por Antonio Rosón (Becerreá, 1911- Compostela, 1986) –persoa con importantes responsabilidades durante a ditadura e político de referencia na circunscrición de Lugo–, hexemonizado por membros da UCD e integrado por un representante de Alianza Popular (AP) e outro do Partido Socialista Obreiro Español (PSOE). A cuestión da lexitimidade A falla de lexitimidade pairou ao longo de todo litixio autonómico. Xa a comezos do outono de 1977, Xosé Vilas Nogueira (Vigo, 1936-Compostela, 2010), na altura cadro de relevo do Partido Obreiro Galego (POG), manifestábase ao respecto, nunhas declaracións recollidas en Informe dunha frustración, sinalando que "o problema é se o réxime autonómico vai instaurarse en base exclusivamente á lexitimidade case democrática do posfranquismo actual ou coa lexitimidade histórica do plebiscito de xuño de 1936". O propio Antonio Rosón era plenamente consciente da contradición, segundo afirma a Nós Diario Xosé Antonio Gaciño, xornalista daquela de El Ideal Gallego e coautor con Manuel Rivas de Informe dunha frustración, libro chave para coñecer o proceso, «Rosón defendeu, nunha xuntanza da UCD, algún galeguista histórico para presidir a preautonomía, afirmando que lle daría unha credibilidade moral que eles non tiñan, ao que lle retrucaba Meilán Gil: ‘Credibilidade non a terás ti’». A Comisión dos 16 A necesidade de dotar de lexitimidade o proceso autonómico e de ensanchar o seu apoio social levou o Goberno da preautonomía, baixo o impulso decisivo de Antonio Rosón, a constituír un grupo de traballo amplo e plural co obxectivo de redactar o texto do estatuto. A esta idea responde a creación da coñecida como Comisión dos 16, cuxos debates arrancaron o 10 de xaneiro de 1979, baixo a presidencia de Manuel Reimóndez Portela (A Estrada,1916-1994), coa presenza de oito membros da UCD, tres do PSOE, dous de AP, cadanseu representante do Partido Comunista da Galiza (PCG), Partido Galeguista (PG), POG e Partido do Traballo da Galiza (PTG), e a autoexclusión do Partido Socialista Galego (PSG) e do Bloque Nacional-Popular Galego (BN-PG). A negativa do BN-PG a participar, en declaracións a este semanal do seu dirixente Francisco Rodríguez, respondía «á intención de non lexitimar o proceso e tamén á conciencia de que o estabamos condicionando desde fóra». Como Euskadi e Catalunya As diverxencias ideolóxicas dos redactores non impedía as coincidencias na cuestión central. Os máis –así o lembran hoxe, en conversa con Nós Diario, algúns membros da Comisión do 16, como Camilo Nogueira ou Pablo González Mariñas, na altura dirixentes do POG e da UCD– partillaban o desexo de homologar Galiza con Euskadi e Catalunya e dotala da máxima autonomía posíbel, dentro das posibilidades do marco político. A dialéctica interna da UCD favorecía esta solución. Segundo o xornalista Xosé Antonio Gaciño, «As loitas dentro da UCD animaron Rosón a defender unha proposta de máximos, coa intención de pór en evidencia, como centralistas, os outros sectores do partido e meter presión ao aparato madrileño». O estatuto redactado pola Comisión dos 16 non tardará en ser aparcado. O 5 de maio de 1979, o plenario da Asemblea de Parlamentarios, conformado pola totalidade dos congresistas e senadores electos nas circunscricións galegas, –militantes respectivamente da UCD, PSOE e AP– deciden rexeitar, coa oposición dos nove representantes socialistas, a proposta de estatuto elaborado polos dezaseis e acordan elaborar un novo texto. O novo proxecto, elaborado por unha delegación formada por cinco parlamentarios da UCD, dous do PSOE e un de AP, malia as rebaixas en relación co documento anterior, deseñaba un modelo homologábel ao de Euskadi e Catalunya. Finalmente, o 28 de xuño, coincidindo co aniversario do referendo do estatuto celebrado en 1936, será entregado nas Cortes españolas. Os debates da Comisión O 9 de outubro de 1979 iníciase o debate do estatuto galego na Comisión Constitucional do Congreso dos Deputados, órgano competente para a súa aprobación, presidida polo dirixente da UCD Emilio Attard, formada por trece parlamentarios galegos, na súa condición de relatores, e por unha representación proporcional dos grupos da Cámara baixa, composta por membros da UCD, PSOE, AP, PC, PNV, Convergència i Unió (CiU), Partido Socialista Andaluz (PSA) e Fuerza Nueva. Os duros debates arredor do deber de coñecemento da lingua galega, da organización territorial do país, moi particularmente do recoñecemento das parroquias e da supresión das deputacións, gañaron, aínda, intensidade cando comezou a discusión do réxime xurídico da Galiza, do marco competencial e do modelo de financiamento. O novo proxecto, elaborado por unha delegación formada por cinco parlamentarios da UCD, dous do PSOE e un de AP, malia as rebaixas en relación co documento anterior, deseñaba un modelo homologábel ao de Euskadi e Catalunya. Se o debate a respecto do financiamento rematou coa dimisión dun dos deputados máis firmes na defensa da proposta saída da Asemblea de Parlamentarios da Galiza, Xoán Ramón Quintás Seoane –que renunciaría tras acusar de traizón os seus compañeiros da UCD–, a discusión sobre «a racionalización das competencias», demandada polo ministro da UCD Pérez Llorca, acendeu todas as alarmas na sociedade galega. O historiador Justo Beramendi, en declaracións a este medio, sinala como a fórmula defendida por Pérez Llorca representaba «unha rebaixa de competencias e, sobre todo, a subordinación da súa definición, transferencia e exercicio ás leis orgánicas das Cortes. Era un claro intento de liquidación de calquera autonomía política real». Unha nova vaga centralizadora A decisión de paralizar o proceso e de iniciar unha nova vaga recentralizadora estaba tomada con anterioridade á remisión do estatuto galego á Comisión Constitucional. O diario El País, nun editorial publicado o 16 de novembro de 1979, deixaba claro o fondo do debate, sinalando que «hoxe inicíase na Comisión Constitucional o debate sobre o Estatuto da Galiza nun clima de expectación plenamente xustificado. Ao cabo, o resultado desta discusión vai marcar, dalgún xeito, a orientación de todo o proceso autonómico en curso». O xornal do grupo Prisa, remata animando os representantes galegos a renunciar ao aceso á autonomía pola «vía do artigo 151 da Constitución», o estabelecido para as nacionalidades históricas. Unha autonomía de segunda A folla de ruta definida pola UCD e o PSOE estabelecía un réxime estatutario para Galiza diferente ao de Euskadi e Catalunya. Xusto Beramendi afirma que «o Goberno de Suárez quería dividir a¡os territorios en dúas clases ben diferenciadas. Por un lado Catalunya e País Vasco, plenamente autónomos. Por outro, todos os demais cunha autonomía cativa. E Galiza era fundamental para que este designio saíse adiante, porque se o aceptaba sendo ‘nacionalidade histórica’, as outras comunidades probabelmente o aceptasen». Na mesma liña, o xornalista Lois Caeiro, que naquela altura respondeu con contundencia ao editorial de El País desde as páxinas de El Ideal Gallego, lembra a este semanal, «o pacto entre o ministro da UCD Pérez Llorca e o dirixente do PSOE Alfonso Guerra estabelecía un estatuto de primeira para Euskadi e Catalunya e un recorte coa Galiza». A intención do Executivo estatal, presidido por Adolfo Suárez, de rebaixar o rango institucional da Galiza non se lle escapaba a ninguén. Xosé Luís Meilán Gil (A Coruña, 1933- 2018), máximo dirixente da UCD na Coruña e presente nos debates da Asemblea de Parlamentarios e da Comisión Constitucional, afirmou, en declaracións a Suso de Toro, recollidas no volume Camilo Nogueira e outras voces, que «a idea da UCD era solucionar o problema catalán e vasco. A rebaixa comezaría pola Galiza. Facilitábaselle así a resolución do problema ao PSOE en Andalucía». Nun sentido semellante, Ceferino Díaz (O Saviñao,1947-Compostela, 2012) na altura secretario de Relacións Políticas da executiva do PSOE na Galiza, subliñou en Camilo Nogueira e outras voces que «eu oín falar dun pacto entre a UCD e o PSOE de recoñecer dúas nacionalidades históricas, Catalunya e Euskadi, e que o resto eran problemas menores. Logo, para frear outras ansias autonómicas, o lóxico era baixar o diapasón na Galiza». A resposta á aldraxe A reacción social ao Estatuto da Galiza aprobado pola Comisión Constitucional do Congreso dos Deputados, na súa xuntanza do 22 de novembro de 1979, non se fixo agardar. O acordo, adoptado cos votos favorábeis da UCD e a oposición do resto dos grupos, retallaba o estatuto saído da Asemblea de Parlamentarios da Galiza e rebaixaba, sen ningún xénero de dúbidas, o estatus do país, situándoo por baixo do vasco e do catalán. Os días seguintes sucedéronse os chamados á protesta, as declaracións de responsábeis institucionais e referencias sociais, os peches nas casas consistoriais e mobilizacións ao longo de todo o país, significándose as manifestacións celebradas o 4 de decembro de 1979. As rúas de Vigo e A Coruña, cidades non dirixidas pola UCD, acolleron as marchas máis numerosas, que xuntarían en todo o país, segundo o historiador Beramendi, «pouco máis de 100.000 persoas». Galiza: problema de Estado As direccións estatais da UCD e do PSOE non tardaron en percibir o malestar da sociedade galega e en tomar conciencia do alcance do conflito. A xeneralización da idea da discriminación da Galiza e a extensión da percepción do agravio xerou o temor, nos núcleos de poder madrileño, a unha explosión da conciencia galega. O propio Ceferino Díaz, como lembra Afonso Eiré no seu volume Eu estaba alí, chegou a afirmar que «se non fose polo Bloque os partidos estatais terían tragado cun estatuto de terceira». A este respecto, o xornalista Afonso Eiré, bo amigo e confidente durante anos do político do Saviñao, sinala a este medio, como «Cefe comentaba o temor que infundía o Bloque e as Comisións Labregas en Madrid e como el recorría a ese medo para meter presión a Guerra». A solución ao problema autonómico da Galiza converteuse nunha cuestión de Estado. O presidente do Goberno español Adolfo Suárez non dubidaría, ao longo de 1980, en tender pontes co país, recoñecendo «erros» na tramitación do proxecto, solicitando, «respecto aos sentimentos colectivos da Galiza» e comprometéndose «a reparar as inxustizas cometidas coa Galiza durante séculos». A propia Coroa, a través de Domingo García Sabell, convertido na altura nun dos homes de confianza do monarca Juan Carlos de Borbón, xogaría un papel chave nunha reorientación do litixio. Un estatuto de pouco nivel O 29 de setembro de 1980 presentábase, finalmente, unha solución de compromiso que deixaba a un lado algúns dos aspectos máis problemáticos do proxecto estatutario. A proposta, resultado dun acordo asinado entre a UCD, PSOE, AP, PCG e PG e coñecido popularmente como o «Pacto do Hostal», abriu a porta á aprobación dun novo texto pola Asemblea de Parlamentarios e á súa validación, por unanimidade, pola Comisión Constitucional o 4 de novembro de 1980. Se ben o texto resultante introducía modificacións sobre a proposta acordada na sesión da Comisión Constitucional do 22 de novembro de 1979, Galiza ficaba lonxe de Euskadi e Catalunya. Así, Camilo Nogueira, en declaracións a este suplemento, pon de manifesto que «non se chegaba ao [seu] nivel». Engade Xosé Antonio Gaciño que «o estatuto foi mellorado, mais seguía tendo moi pouco nivel».