Os esquecidos de Carral

"Galegos, españois todos: viva a raíña libre, viva a Constitución, fóra estranxeiros, abaixo o ditador Narváez, abaixo o sistema tributario". Con esta proclama, o coronel comandante Solís deu inicio a un levantamento militar contra o goberno do xeneral Narváez. Era o 2 de abril de 1846 e o dirixente do segundo batallón do Rexemento Zamora declaraba a sublevación militar e popular na cidade de Lugo. Ese intento de levantamento prolongarase até o 26 de abril, cando o propio Solís, xunto ao comandante Velasco e outros dez oficiais que formaran parte da insurrección, foron fusilados en dous puntos distintos do concello de Carral. Neses 24 días, sucedéronse varios intentos de Solís por sumar apoios militares e populares nas vilas da Coruña, Betanzos e Ferrol, todos eles fracasados. Tamén tivo lugar a histórica Batalla de Cacheiras, entre as casas de Ribeira e o cume do Montouto, na que as tropas galegas sublevadas foron masacradas polos rexementos madrileños enviados polo xeneral Narváez e o Goberno central. Esa derrota supuxo a sentenza de morte para o coronel Solís e aqueles que o apoiaran. O primeiro foi pasado polas armas no adro da igrexa de Paleo, mentres que os outros once militares foron axustizados na Fraga do Rei, a medio camiño entre Carral e Paleo. O epitafio que mellor pode describir a sublevación e as consecuencias que tivo para Solís é o que se recolle das palabras do párroco que presenciou o fusilamento. Na acta de defunción deixou constancia do seguinte: "Espectáculo horroroso. Triste Memoria". Primeiros recoñecementos Despois de seren fusilados, Solís e o resto de militares foron soterrados no cemiterio de Paleo, en tumbas sen ningún tipo de identificación para deshonrar a súa memoria e para evitar que o lugar se puidese converter nun centro de peregrinación para os adeptos dos sublevados. Durante nove anos, o silencio cubriu todo o ocorrido na Galiza naquelas tres semanas e media, e o nome dos doce militares insurrectos foi borrado da historia militar do Estado español. Non sería até o ano 1855, durante o coñecido como Bienio Progresista, que o Goberno estatal permitiría os primeiros recoñecementos aos Mártires de Carral. Por unha parte, o goberno daquel momento outorgoulles o título de "beneméritos da Patria", co que recuperaban parte da honra usurpada tras os axustizamentos. Pola outra, as Cortes españolas concedéronlles a Cruz de Valor e Constancia. Tamén se aprobou o decreto de construción dun monumento en homenaxe aos doce fusilados e a todos os caídos na Batalla de Cacheiras. O cruceiro que hoxe en día vertebra toda a vila de Carral tivo como o seu punto de nacemento ese decreto do ano 1855. Porén, non foi até finais de século, e por iniciativa do movemento nacionalista da época, que se levou a cabo a construción do mesmo. Un dos aspectos máis curiosos deste apoio do nacionalismo galego á sublevación de Solís é que esta non partía dunha ideoloxía propiamente nacionalista. Cabe recordar que o propio Miguel Solís Cuetos non era galego, senón que nacera na localidade gaditana de San Fernando. O que levou ao nacionalismo, ou polo menos naquel momento ao provincialismo galego a apoiar a sublevación foi o carácter progresista da mesma. O propio Murguía explicaba en 1856 que o sentimento de ilusión xurdido na primavera de 1846 deu pé ao nacemento dunha primeira xeración de galeguistas que vían na figura de Solís unha oportunidade para que a Galiza puidese medrar baixo o marco do progresismo que ese defendía. Un dos galeguistas máis recoñecidos desta primeira época, o xornalista betanceiro Antolín Faraldo, explicaba que o obxectivo do provincialismo galego era que a Galiza deixase de ser "unha colonia da Corte española". O historiador Justo Beramendi aclara que estes primeiros provincialistas eran aínda moi dependentes do progresismo español, polo que o levantamento militar en Lugo supúñalles unha boa oportunidade para alcanzar as súas pretensións para a nación galega. "Mártires da liberdade" No cambio de século, a evolución do provincialismo galego cara ao rexionalismo e o nacemento de organizacións e institucións de corte nacionalista supuxeron un novo pulo pola recuperación da memoria dos Mártires de Carral. Foi a Liga Galega da Coruña a que recuperou o decreto do Bienio Progresista para a construción dun monumento en memoria dos axustizados. Nacida en 1897, contou nas súas filas con personalidades de renome como o propio Murguía, Uxío Carré Aldao e Manuel Lugrís Freire. Esta organización intelectual foi a encargada de recoller os fondos entre a poboación e de deseñar o conxunto monumental, cuxo proxecto estivo en mans do arquitecto lucense Xoán Álvarez Mendoza. En 1904 iniciáronse os traballos de construción da efixie, un cruceiro confeccionado no centro da vila de Carral e para o que se empregou granito das canteiras do Illó, no concello de Barro. Murguía, como un dos fundadores da Liga Galega da Coruña, interveu no acto de presentación do monumento. No seu discurso, enalteceu o espírito progresista da sublevación militar e recordou as atrocidades cometidas polos soldados madrileños tras vencer na batalla de Cacheiras, que o compañeiro de Rosalía de Castro puidera ver desde a fiestra da súa casa en Santiago de Compostela cando apenas era unha crianza. Para Murguía, o papel xogado por Miguel Solís e polos provincialistas composteláns que apoiaron a causa do comandante foi crucial para o nacemento do movemento nacionalista galego, idea que tamén comparte Justo Beramendi. O historiador explica que dentro do discurso provincialista, a identidade galega "xoga un papel importante". Os Mártires de Carral, fosen galegos ou non, convertéronse nun mito fundacional para o nacionalismo na Galiza. Na propia placa que forma parte do monumento en homenaxe aos militares fusilados recóllese o seguinte lema: "Aos mártires da liberdade, fusilados en Carral". Esa idea de liberdade é moi importante para os rexionalistas e primeiros nacionalistas á hora de reivindicar o papel xogado por militares como Solís. O xerme progresista da sublevación deu pé á reclamación duns dereitos colectivos para todos os habitantes da Galiza, que, en palabras de Beramendi, "se teñen que traducir nunha descentralización do Estado español". Neste sentido, non é de estrañar que os nacionalistas desenvolveran numerosos actos en conmemoración de Solís e como ferramenta para enaltecer a identidade galega. Esquecemento social O golpe de estado do ano 1936 e a instauración do réxime franquista durante case corenta anos no Estado español deixou en situación comatosa o nacionalismo galego, tanto o exiliado como o que tivo que quedar na Galiza. A represión militar e institucional tamén afectou ao legado histórico do galeguismo. Desde o propio Castelao, ao que durante moitos anos só se lle recoñeceu a súa faceta como caricaturista e non como escritor e representante político do Partido Galeguista, até efemérides como a do fusilamento dos Mártires de Carral. O franquismo cubriu cun tupido veo calquera manifestación política, cultural e social que puidese distanciarse da "idea de España" que Franco e o resto do réxime tiñan. Eses corenta anos de "silencio" repercutiron negativamente na conciencia da poboación sobre o que ocorrera en Santiago de Compostela e en Carral a mediados do século pasado. Sen chegar ao extremo dos Séculos Escuros que a Galiza viviu antes do Rexurdimento, as galegas víronse desposuídas da identidade colectiva que as Irmandades da Fala e o Grupo Nós, entre outros, axudaran a construír antes da sublevación militar de Franco. Este proceso de desafección social imposto polo franquismo ten como consecuencia que os Mártires de Carral sexan hoxe grandes descoñecidos da historia da Galiza. Para Justo Beramendi, este esquecemento engloba moito máis que a etapa histórica do levantamento de Solís e o seu posterior axustizamento. "Trátase dun descoñecemento moi grande da súa propia historia", asegura, aínda que defende que a historiografía actual ten no seu xusto lugar os militares fusilados e o movemento que iniciaron co seu levantamento. Para o historiador, os estudos confeccionados sobre a historia do galeguismo político recollen de xeito "adecuadamente tratado" todo o ocorrido no ano 1846. Se ben isto é certo, tamén o é que hoxe en día só o Concello de Carral, o Bloque Nacionalista Galego e a plataforma social Vía Galega levan a cabo manifestacións e actos de homenaxe para os Mártires de Carral. Moitas veces incluso tendo en contra organismos estatais como a Xunta Electoral Provincial. No ano 2019, Vía Galega recibiu un comunicado do órgano elector no que se lle denegaba a realización dun acto conmemorativo da Revolución Galega do ano 1846, alegando como motivo principal "a coincidencia deste acto coa xornada de reflexión". O acto ía realizarse o 27 de abril, e o día 28 tiveron lugar os primeiros comicios xerais do ano 2019. Para a XEP, un encontro que estaba destinado a dar visibilidade aos feitos históricos do abril do ano 1846 "podía incidir no exercicio do dereito de voto". Moito camiño por andar Reverter o proceso de esquecemento social é unha tarefa pendente dos organismos políticos e das asociacións civís. Iniciativas como a do BNG de Santiago de Compostela, que no ano 2019 propuxo a instalación dunha placa en homenaxe aos Mártires de Carral, cumpren o obxectivo de "reivindicar a memoria colectiva do pobo galego", en palabras da portavoz municipal nacionalista Goretti Sanmartín. Os actos que cada ano desenvolve Vía Galega no concello de Carral tamén son outra mostra de como a reivindicación e a protección da identidade histórica da Galiza é posíbel. Aínda queda moito camiño por andar, pero o feito de levar a cabo diferentes actuacións para que non se esqueza o que ocorreu en Carral ou o que padeceron as galegas durante a Guerra Civil e o posterior réxime franquista poden dar pé a que desde as propias institucións do noso país se recoñeza a memoria progresista de todas as que foron asasinadas por defender os dereitos da poboación galega. A memoria progresista de Miguel Solís, Víctor Velasco, Manuel Ferrer, Jacinto Dabán, Fermín Mariné, Ramón José Llorens, Juan Sánchez, Ignacio de la Infanta, Santiago la Llave, Francisco Márquez, José Martínez e Felipe Valero. Mártires si, pero endexamais esquecidos, que deron a súa vida por unha idea da Galiza que aínda hoxe latexa na nosa terra. "O primeiro" do Rexurdimento Antolín Faraldo Asorey naceu en Betanzos o 2 de setembro do ano 1823. Foi un escritor e xornalista galego que durante os anos anteriores ao levantamento de Solís se dedicou a redactar as bases intelectuais do que hoxe en día se coñece como primeiro nacionalismo galego. Está considerado como un dos pais do provincialismo, e o propio Manuel Murguía falaba de Antolín Faraldo como "o primeiro e o mellor dos precursores do Rexurdimento". O seu papel na sublevación da Galiza no ano 1846 foi crucial para entender a evolución do galeguismo a posteriori. O 15 de abril dese ano, con Solís na procura de apoios militares e populares despois de disolver os órganos políticos do país, Faraldo redactou a proclama da Xunta Provisional do Goberno da Galiza, da que el era o secretario. Porén, o fracaso da insurrección levouno ao exilio a Portugal. Volveu a España e faleceu en Granada o 20 de xuño do ano 1853.