Emilia Docet e Paquita Goday, tempos de Miss Política

En inglés a palabra "Miss" significa "señorita". Úsase, en compaña do apelido ou o nome e apelido, para referirse a unha muller solteira. Emprégase tamén con nenas e adolescentes, pero xamais con mulleres casadas; para as que se reserva o termo "Mrs.", de pronuncia semellante. En 1929 o sexismo implícito nesta distribución lingüística trasladouse á organización do primeiro certame de beleza español que, a imitación do celebrado oito anos antes en Atlantic City, procuraba o nomeamento dunha dona que representase un modelo nacional de beleza. Comezaba deste modo a procura dunha Señorita España ou Miss España. A finais de xaneiro daquel ano, o ABC, a entidade convocadora, apuntábase con entusiasmo á moda de outorgar un título que sinalase que Miss –ou señorita– era a máis fermosa do país. Segundo as noticias da época, naquela primeira edición presentáronse un total de 14 candidatas e, en tan só un par de reunións, o xurado, presidido por Torcuato Luca de Tena e integrado polo pintor Manuel Benedito, o escultor Mariano Benlliure e Manuel Cadenas, proclamou "Señorita España" a Josefa Samper Bono (1908-1998). Pepita Samper, en nome propio diminuído como a chamaron na altura os medios, converteuse en todo un símbolo da sociedade burguesa emerxente. Con ela, o corpo feminino, percibido como un obxecto pracenteiro e puramente utilitario, ao servizo do varón, sometíase con naturalidade a unha exposición e hipervalorización pública. Concursos de beleza O espectáculo non era novo. Os concursos de beleza femininos viñan de lonxe. O 30 de decembro de 1888, nas páxinas de Crónica de Pontevedra atopamos noticias referidas ao celebrado en Spa (Bélxica): "o primeiro premio será de 25.000 francos e un dos organizadores percorrerá as capitais de Europa recollendo adhesións para reunir maior variedade de tipos". Ao ano seguinte, o 15 de novembro, no mesmo periódico anúnciase o certame en Neuilly (París). O redactor sinala a existencia de 12 premios, seis accésits e 18 candidatas. "España non concorreu", conclúe pesaroso. Do machismo que se desprende deste tipo de competicións dan boa mostra os comentarios publicados na Gaceta de Galicia o 15 de novembro de 1889: "Até agora forman tres concorrentes o pelotón que eleva o head, como diría un sportman. Estas tres afortunadas criaturas son Emma Kruss, unha primorosa bonequiña que parece de porcelana de Saxonia, á que acaso prexudique a súa delicada preciosidade; Clara Schirkel, unha vienesa de rostro suave, como pintado por Rafael e grandes ollos azuis, dun azul moi profundo, como o do Danubio poético, celebrado polas amorosas cadencias do wals de Strauss, e en fin, Anita Faber, o tipo adórabel da verdadeira parisiense, nerviosa, delicada, elegantísima". En 1891 atopamos referencias ao que talvez sexa un dos primeiros concursos de beleza feminina organizado no Estado español. Tivo lugar en Barcelona para conmemorar o centenario da "descuberta" de América e ofreceuse un premio de 3.000 pesetas e cinco de 500, coa indicación de que as candidatas debían ter entre 14 e 25 anos e estaren preparadas para afrontar dous concursos: un fotográfico e outro de personalidade. O corpo feminino, percibido como un obxecto pracenteiro e puramente utilitario, ao servizo do varón, sometíase con naturalidade a unha exposición e hipervalorización pública O espectáculo "patrioteiro" e o negocio económico pairaban sobre o tipo de eventos que vimos comentando. El Diario de Pontevedra do 8 de maio de 1908 ofrece unha información ao respecto: "The Daily Mirror está a facer enorme negocio coa enxeñosa combinación do Beauty Contest. Desde que empezou a anunciar a venda de postais co retrato de miss Close, recibiu máis de 100.000 pedidos". Tendo en conta que vendían a serie de seis postais a un xilín, calcula o periódico pontevedrés que o londinense leva recadados preto de 30.000 pesos: "Dos cales, claro está, tocaríalle un pico, a título de comisión, á xentil posuidora do premio. A estes beneficios positivos únense as satisfaccións morais que experimenta miss Lillian Close con motivo do seu triunfo –pois choven sobre ela as proposals of marriage". Críticas e boicots Desde o comezo este tipo de actos suscitaron acedas críticas e abertas oposicións. En El Correo Gallego do 4 de xullo de 1904 Eva asina un breve texto titulado "Crónicas feministas. Concurso de belleza", onde lemos a curiosa noticia dun certame de beleza mixto: "The Globe publica o anuncio. A Sociedade para o agradecemento da cultura e da saúde física ofrece un premio ao home e á muller máis belos das illas Británicas. […] Os candidatos deberán no momento da proba tomar diversas actitudes ante un xurado mixto, e di unha nota que as mulleres terán dereito a ‘cinco metros de muselina para se taparen’. En cambio non di nada a respecto do número de metros ao que terán dereito os homes, cuxa omisión fai supor que non están os individuos e individuas do Xurado moi resoltos a que os cabaleiros velen os seus naturais encantos; pero se é así, o anuncio precisa unha nota explicativa: a de se estarán as señoras autorizadas para empregar parte dos cinco metros de muselina, que por clasificación lles corresponda… en tapar os ollos". Bastante máis balbordo causou a convocatoria dun concurso de beleza masculina. Lémolo na Gaceta de Galicia o 9 de outubro de 1909: "En Folkestone residía unha viúva alegre que, co desexo de remediar a súa viuvez, prometeu a súa man ao premiado dun concurso de beleza organizado con este exclusivo obxecto. A viuviña ademais de ser moi fermosa ten 2.000 francos de renda. As mozas de Folkestone compuñan o Xurado, e ríronse lindamente dos candidatos. Aínda que o agraciado non ía ser máis dun, todos crían selo. Víanse homes pequeniños, grandes, gordos, delgados, barbudos, sen barba. Para todos os gustos. Despois de se exhibiren en conxunto todos os candidatos foron un á un asomando a cabeza por unha cortina negra que lles cubría o resto do corpo. Las púdicas doncelas só tiñan que xulgar o rostro. Un fermoso austríaco embelecounas; pero o premio foi concedido ao señor Bert Harris, natural de Londres. Unha amarga decepción agardaba á viúva. O agraciado unha vez saciada a súa vaidade, renunciou a se casar coa viuviña e contentouse cunha bicicleta. A desairada señora está inconsolábel. Realmente non pode esperarse moito duns homes que se presentan a un concurso de beleza". A presenza no xurado de miss galicia de coñecidos membros do Partido Galeguista fainos pensar que a escolla non foi en absoluto inocente Após 20 anos atopamos na prensa un par de novas que se antollan abertamente subversivas. Refírense a grupos de mozas que deciden, colectivamente, boicotear os certames de beleza organizados na súa contorna. O 17 de xullo de 1929, nas páxinas de El Correo Gallego lemos que as mozas de San Salvador del Valle (Bilbao) acordaron non presentarse a un certame de beleza que organizara a Comisión de festas. Outro tanto aconteceu en Béjar en outubro dese mesmo ano; onde, segundo El Pueblo Gallego, "tivo que se suspender, por non se presentar ningunha señorita, a pesar de que na vila hai moitas guapísimas". Catro anos despois, a comezos de 1933, El Pueblo Gallego decide aceptar o convite lanzado polo xornal madrileño Ahora e convoca, por primeira vez na Galiza, o certame de Miss Galicia. A gañadora será Emilia Docet Ríos, unha moza viguesa, de boa familia, deportista avezada, estudante de comercio. Intelixente e culta. A presenza no xurado de coñecidos membros do Partido Galeguista como Castelao e Maside fainos pensar que a escolla non foi en absoluto inocente. En poucas semanas Emilia Docet convértese en Miss España. Ao acto onde é nomeada acode cunha insignia do Partido Galeguista ben visíbel no peito. Nas páxinas da prensa daqueles días recoñécese militante da forza política e saúda con simpatía a Frances Maciá en Barcelona, cando acode á cidade condal para recibir as mulleres que chegan de toda Europa para participar no concurso de Miss Europa que ese ano se había celebrar en Madrid. Antón Vilar Ponte, cabeza visíbel do galeguismo naquel momento, escribe un entusiasta artigo gabando a moza. O texto, titulado "Bello ejemplo de galleguidad" destaca nela non tanto a súa beleza física como a súa valía persoal e o compromiso coa terra. Aparecido en El Pueblo Gallego o 23 de maio de 1933, remata así: "Emilia Docet demostra que encerra no belo estoxo do seu corpo un espírito selecto, de esencia aristárquica, posto que soubo ver entre os elementos do galleguismo o que hai de máis alto e serio na Galiza: unha aristarquía intelectual e artística que rende ao presente puro as meles da tradición e as esperanzas do porvir". As afirmacións do viveirense e o seu entusiasmo chocan abertamente co que deixara dito só un ano antes nas páxinas do mesmo xornal. O 19 de xullo de 1932, escribe: "A nosa terra, até agora, conservaba unha virxindade moi simpática: a de non ter enviado nunca as súas mulleres a un concurso de beleza. Estes concursos, prototipo dun refinamento de procedencia exótica tiveron sempre a Galiza ausente deles […] Se de nós dependese que fracasasen tales frívolos intentos non vacilariamos en por en práctica os medios necesarios para conseguilo […] Galiza ten fama de posuír belas mulleres: esta fama é xusta sen dúbida ningunha pero amén de mulleres belas tivo e ten mulleres intelixentes […] a satisfacción íntima e un pouco aristocrática de non telas enviado xamais a esas feiras ridículas de vaidade que ostentan sinal da aduana americana e que se chaman concursos de beleza […] Profesamos, por último, en relación coa beleza feminina, tesouro da nosa terra, aquel agudo monroismo que un día propugnara Fernández Flórez: as galegas bonitas para os galegos; as nosas mulleres para nosoutros". Cremos que tanto Vilar Ponte como outros membros do Partido Galeguista souberon ver no nomeamento de Emilia Docet unha excelente oportunidade de visibilizar e dar a coñecer o ideario galeguista. Aproveitaron algo banal e mesmo reprobábel como un concurso de beleza para que as páxinas dos xornais de todo o Estado español estivesen pendentes dunha moza non só fermosa, senón tamén intelixente e comprometida politicamente. Emilia Docet, con 18 anos acabados de cumprir, soubo estar á altura. As súas declaracións desbotaban romances e tópicos patriarcais e acaban pondo o foco de atención no seu ideario, nos deportes e nos estudos, o que fala, alto e claro, da modernidade do seu pensamento. Francisca Goday Caamaño e o título de Miss Obrera 1934 Neste clima e en pleno conflito da xente do mar e das traballadoras das fábricas coa patronal conserveira anúnciase no Grove a creación do Sindicato de Oficios Varios La Fraternidad. Podemos lelo nun artigo publicado en El Ideal Gallego a comezos de 19331: "Non, non é verdade que sexan os obreiros os únicos e principais causantes dos difíciles momentos polos que atravesa a patria. O obreiro non é amigo de algaradas, nin de folgas revolucionarias, aínda que haxa quen estea cego e así o crea. Para mostra imos contar o que pasa no Grove. Os mariñeiros que despois de estar día e noite loitando co mar sen descanso, e en continua exposición das súas vidas, ao chegar a porto teñen que vender a súa pesca a prezos irrisorios, ou do contrario tirar con ela, mentres que eles e as súas familiares son presa da maior miseria. Da muller nin falar; sométense a un durísimo traballo, sucio e repugnante, nas fábricas e que se abona nun miserábel xornal de seis reais. Vexamos agora aos obreiros manuais. Estes gañan, os peóns de 3 a 5 pesetas; os oficiais de 6 a 7; pero dáse o caso de que aos obreiros foráneos, indocumentados, xentes que nin sequera se sabe se son do oficio, cuxa man de obra é igual ou peor que a dos da vila, páganselles xornais de 10 a 15 pesetas. Isto hai que acabalo, hai que rematalo. Para pór fin a estes abusos é polo que moi en breve se vai á constitución dunha Sociedade de Obreiros e Mariñeiros da que O Grove está ben necesitado, que velará polos intereses das tan escarnecidas clases traballadoras". O texto é obra de Francisco García Moldes, dirixente do Partido Galeguista que actúa coordinado e pacta a redacción final, con outros líderes políticos e sindicais: Francisco Bouzas Sánchez, Constante Silva Torres, Anselmo Domínguez Boullosa, Manuel Moldes Bea, José Prol Figueiro... Anarquistas, socialistas, comunistas e nacionalistas comprenden decontado a necesidade de organizar as reivindicacións obreiras, labregas e mariñeiras. Cren importante darlles canle pola que fluír e dotalas de recursos humanos até convertelas nunha ferramenta eficiente coa que dar resposta aos abusos da patronal conserveira, ao señorío e á igrexa reaccionaria. Son sabedores da fraqueza da esquerda, dispersa en siglas e tendencias, na dispersión, fronte a unha dereita unida e coherente na defensa dos seus intereses e privilexios de clase. O Sindicato de Oficios Varios La Fraternidad terá a súa sede na rúa Escura, no Grove, con entrada tamén pola rúa Principal, á que se lle chamou A Casa do Pobo. No Bienio Negro, La Fraternidad vai ser castigada polo alcalde Joaquín Álvarez Lores, O Potro, "o alcalde das ditaduras", que ocupa o cargo durante toda a ditadura de Primo de Rivera, no Bienio Negro e nos dous primeiros anos da franquista. Presume de ser el o que pechou a Casa do Pobo, prohibiu as manifestacións obreiras do primeiro de maio e impediu a propagación do virus republicano nas duras declaracións que fará en diversos consellos de Guerra, nos que actúa como testemuña de cargo contra militantes de forzas frontepopulistas. A pedido do alcalde Álvarez Lores, é o gobernador militar de Pontevedra quen ordena o feche da sede de La Fraternidad en 1934, iniciado o Bienio Negro. Recupérase no ano 1936 e ten a celebración do 1 de maio como unha das datas simbólicas, pola eficiencia acadada na participación de xente tanto nos mitins como nas manifestacións, e permanece activa até agosto de 1936. Cando Emilia Docet se converte en Miss España, acode ao acto onde é nomeada cunha insignia do Partido Galeguista ben visíbel no peito O Sindicato ten unha compoñente social, pedagóxica e recreativa moi importante. A biblioteca, as aulas, o bar e o salón de actividades convértense en centro de formación e reunión no que se ven "cousas extraordinarias para aquel tempo coma mulleres con pantalóns e algunha fumando puros habanos, acórdame unha de Balea, moi brava ela2, ou proclamas libertarias do tipo "nin diós, nin patria, nin rei; nós non temos amo, nin patrón" que proclaman os homes da CNT, e sobre todo algunhas das mulleres cenetistas, que asustan ao presentárense vestidas con pantalón a unha parte da asistencia á Casa do Pobo, segundo a memoria familiar de María Torres3. Cando as mareas o permiten danse clases de matemáticas, xeografía, historia, cultura xeral e alfabetización, a biblioteca tivo "moita demanda naqueles anos nos que a xente tiña fame de saber". Entre os escasos documentos desta entidade que chegaron até nós facémonos eco dun escrito asinado polo "comité antifascista", e datado o primeiro de maio de 1934. Trátase dunha gabanza da muller traballadora á que lle supoñen unha alma "azul e branca como a insignia da nosa terra, ¡Galiza!" e sobre a que din que a súa beleza é "filla da loita, é filla do traballo". O escrito, titulado "a Miss Obrera"4 foille entregado a Francisca Goday, daquela con dezaoito anos e moza dun cabo especialista da armada, Manuel López Pinal. Francisca, coñecida entre os seus veciños como Paquita Goday, foi escollida na Casa do Pobo (fechada por orde gobernativa promovida dende a alcaldía do Bienio Negro) como Miss Obrera 1934. Celebración encuberta O nomeamento, lonxe dos anódinos certames de beleza antes comentados, respondía á firme vontade de organizar un acto conmemorativo, un dos poucos posíbeis, no Día Internacional da Clase Traballadora. A falta de autorización municipal para organizar mitins políticos ou a manifestación correspondente cadrando con data tan significativa como o 1 de maio, xustifica, ao noso modo de ver, o acerto e a orixinalidade da escolla. Estratexia política de resistencia en tempos de ditaduras. Así recolle o sucedido El Pueblo Gallego do 5 de maio de 1934: "Con motivo da festa dos traballadores celebráronse nesta localidade diversos actos que se viron moi concorridos de público. Ás 4 da tarde tivo lugar no Salón Besada un mitin no que fixeron uso da palabra os coñecidos oradores Francisco García Moldes, José Besada Álvarez, Constante Silva Torres, todos moi aplaudidos. Pola noite, e no mesmo local, tivo lugar un animado baile no que se escolleu Miss Obrera 1934, que recaeu na bela señorita Paquita Goday Caamaño e damas de honra as distinguidas señoritas Alicia Vázquez, Jesusa Solís, Antonia Fuentes e Pepita Lores". Cando Emilia Docet se converte en Miss España, acode ao acto onde é nomeada cunha insignia do Partido Galeguista ben visíbel no peito Paquita Goday, a moza premiada, era como Emilia Docet, unha muller non só fermosa senón intelixente e comprometida. Durante anos, gardou con orgullo e certa responsabilidade social os galanos do escrito lido naquela xornada e a fermosa banda azul celeste bordada con fío dourado de Miss que lle impuxeron. Fíxoo até que a sublevación militar a encheu de medo e decidiu agochalos en lugar seguro. López Pinal, o mozo da Miss Obrera, radiotelegrafista e comisario político da flota, mantense na lealdade republicana e ocupa o seu posto no barco no que está destinado. Cando a República perde a guerra, exíliase en Tunisia, dende onde participa nas emisións de Radio Pirenaica, que Paquita Goday escoita emocionada cada noite na que lle facilitan o acceso a un receptor de radio clandestino. O mozo morre aos poucos meses. O futuro de Goday Francisca Goday casará, 14 anos despois, con Pepe Villaronga, Pepe O Carteiro, afiliado á Falanxe. Se mencionamos esta parte da vida persoal de Francisca Goday Caamaño é porque probabelmente ela sexa moito máis que o símbolo "Miss Obrera". Nótese que nesa dualidade que lle tocou vivir tivo un mozo republicano e un marido falanxista; un irmán perseguido e acusado de rebelión militar, agochado tres anos nun foxo da casa familiar tendo que exiliarse en canto se deron as condicións para non volver nunca, e outro irmán militante falanxista e orgulloso, que será, ademais, artista de éxito. Os irmáns José María e Ernesto Goday Caamaño. Paquita simboliza a dor e a felicidade, os medos e as alegrías, todo xunto como se a vida lle fose botada a caldeiros en tan pouco tempo. Gardou o documento que reproducimos nestas páxinas, agochado mesmo dos ollos do marido e da fillas, en tempos escuros. Os asinantes do singular texto son Francisco García Moldes, José Besada Álvarez, e Constante Silva Torres. O primeiro e o terceiro, directivos do Sindicato de Oficios Varios La Fraternidad, e membros do Partido Galeguista e Comunista, respectivamente. O segundo, músico e libreiro, chegará a ter relación co Partido Comunista. Cómpre resaltar que o escrito aquí reproducido está asinado en representación do "comité antifascista", o que significa que xa nos anos do Bienio Negro as forzas progresistas se preparaban para dar a batalla á dereita extrema que acadara o poder. Lamentabelmente non quedaron, que coñezamos, outros documentos que permitan facer un traballo de maior profundidade arredor desta entidade, non sendo algunhas referencias á propiedade do local, tanto nas actas municipais como no libro de actas do Centro Republicano. Sabemos, iso si, que, en abril de 1935, algúns dos protagonistas do acto organizado o primeiro de maio de 1934 se reuniron para pór a andar unha cantina para nenos pobres. As páxinas de El Pueblo Gallego, explican que seguindo a iniciativa do mestre de escola do Pósito do Grove o proxecto arrincou secundado por Francisco García Moldes e un grupo de "señoritas" entre as que se nomea a Paquita Goday e a unha das súas damas de honor cando fora nomeada Miss Obrera, Jesusa Solís. Non quixeramos rematar sen sinalar que o cura falanxista Silva Ferreiro dedica á Sociedade de Oficios Varios La Fraternidad e aos seus dirixentes o cualificativo de que "coas súas continuadas propagandas converteran a vila mariñeira Meca do comunismo provincial, e iso que era o Grove, en xullo de 1936", cando na realidade era unha entidade que asesoraba aos traballadores nos seus dereitos, apertaba a patronal conserveira para que cumprise coa lexislación laboral e organizaba quendas de acceso a empregos, coma calquera outra entidade cun obxectivo sindical de clase.