Edición independente e economía de achega

A noticia da fusión de Editis e Hachette, dous grandes grupos editoriais franceses, leva a que o presidente de Éditions Gallimard, a emblemática editorial literaria francesa, afirme nunha entrevista en Le Monde (27 de xaneiro de 2022) que esa fusión pode prexudicar a creación literaria francesa. Este é o motivo de que nos pareza de grande importancia reflexionar sobre o que se publica, por que e quen o publica. Nun contexto no que o papel da edición chamada independente é fundamental, primeiro cómpre deixar claro que significa, en que consiste esa independencia e, segundo, propoñer para o ámbito cultural unha economía non rexida polo beneficio nin pola competencia que permita aos obxectos culturais producirse e existir no seu propio campo e coas súas propias normas, sen imposicións económicas nin políticas. Os obxectos culturais, tanto os reificados como literalidade, os libros por exemplo, coma os rexistrados mediante actos retóricos, como as conferencias e coloquios, acceden ao senso dentro do seu propio campo, rexido polas súas propias normas. Se eses obxectos culturais caen baixo o dominio das regras da economía, da dependencia política ou gobernamental, deixan de ter senso como tales obxectos culturais para se converter en obxectos con senso económico e político, tamén moral, mais sen senso artístico nin cultural ningún. Un vento maltrata as follas, as persoas que escriben e len deben adoptar un posicionamento e protexer coa súa acción a literatura e o pensamento autónomos, libres da pexa da economía de competencia e da tendencia a monopolizar o discurso cultural á que se refire Antoine Gallimard e que é resultado do dominio dese tipo de economía. Unha editorial independente debe ter como principio, recollendo as verbas escritas por Isabelle Kalinowski e Béatrice Vincent, "non publicar un libro polo único motivo da súa rendibilidade, ou un autor pola soa razón da súa notoriedade, nin ocuparse dun tema só en virtude da súa actualidade". De aí que a edición independente teña unha relevancia considerábel para facer fronte á perda de senso cultural da literatura e dos libros de pensamento, cada vez máis dominados por criterios normativos coma o moralmente correcto e o economicamente rendíbel. Unha editorial independente debe ter como principio, recollendo as verbas escritas por Isabelle Kalinowski e Béatrice Vincent en "Les clameurs de l'indépendance éditoriale" (Gazette des éditions Agone, inverno 2003, n° 2, p. 1), "non publicar un libro polo único motivo da súa rendibilidade, ou un autor pola soa razón da súa notoriedade, nin ocuparse dun tema só en virtude da súa actualidade". En consecuencia, as casas de edición con finalidade lucrativa pódense considerar independentes sempre que a súa actividade comercial estea subordinada á súa política editorial e non á inversa. Como se conclúe da antecitada entrevista a Gallimard, cómpre reforzar aínda máis a independencia e a posición no polo autónomo do campo cultural. Cada vez é máis urxente eliminar certa ambigüidade que antes podía existir clarexando agora o campo cultural mediante unha polarización máis activa que rache o vencello aínda presente entre o polo autónomo e o polo heterónomo do campo. É o momento de defender unha maior autonomía, unha meirande independencia, tanto respecto do campo da política como respecto do campo da economía, para regularse exclusivamente polos valores e regras do campo da cultura. Así e todo, este alicerce cultural, por poderoso que sexa, implica actualmente a intermediación dos dispositivos gobernamentais, indispensábeis para os proxectos editoriais de difusión restrinxida e beneficio económico diferido, que sería imposíbel soster coa única lóxica do comercio e da competencia. A xustificación da intervención do campo da política no campo cultural baséase nun argumento económico, o da especificidade dos libros como bens que se inscriben nun ciclo económico longo, e noutro de tipo político xa que os libros, como bens culturais, participan na construción das identidades nacionais. As axudas gobernamentais son esenciais para a pequena edición aínda que as editoriais beneficiarias estean moi pouco dispostas a recoñecer esa dependencia. Unha reticencia que reflicte a relación ambivalente que manteñen cos poderes públicos, entre petición de protección fronte á lóxica comercial e rexeitamento de toda intervención en nome da independencia editorial. As editoriais que teñen como obxectivo manter a súa independencia crítica tamén se poden apoiar en redes asociativas, canles alternativas que permiten achegas de tesourería apreciábeis caso dos libros comprados por subscrición. Aínda que soamente constitúan unha simple mención no que se refire á comercialización da súa produción, contribúen a un modelo alternativo coherente co tipo de obras publicadas. Tal como acontece, por exemplo, coas organizacións non lucrativas que manteñen liñas editoriais sen atender a criterios comerciais de competencia, actualidade nin notoriedade. É fundamental, así e todo, que esas organizacións non lucrativas tamén sexan non gobernamentais para seren verdadeiramente independentes. A actividade cívica só produce efectos se se basea no voluntariado; a colaboración das persoas voluntarias fai descender a corrupción, o imperio dos intereses grupais e as redes de influencia. A oposición entre a esfera do mercado e a esfera da cultura é un asunto presente desde hai moito na literatura, singularmente a través do motivo da prostitución da arte. Esferas mercantil e non mercantil da cultura A oposición entre a esfera do mercado e a esfera da cultura é un asunto presente desde hai moito na literatura, singularmente a través do motivo da prostitución da arte. Á fin do século XIX, a vangarda literaria é a encarnación dos valores intelectuais fronte á corrupción polo diñeiro e os compromisos. O tema da obra de arte na época da súa reprodución técnica inspírase nas nocións kantianas de autenticidade e unicidade. A súa singularidade, é dicir, a súa irredutibilidade ou capacidade de existir como tal obra de arte, no caso dos bens únicos e inconmensurábeis que ignoran o prezo como mecanismo de fixación de valor, enfróntase á presión incesante da economía de competencia, á extensión da calculabilidade a todos os eidos da existencia. Así e todo, a irredutibilidade da obra de arte xorde precisamente da súa reificación como tal, da súa completa autonomía respecto do seu produtor e respecto das intencións tanto éticas e políticas coma comerciais deste último. A obra é un obxecto, isto é, accede ao senso como obxecto no campo de senso da arte, non no campo de senso da ética, da política nin da economía. Nestes campos non existe como tal, non ten senso como obra artística, non é un obxecto senón que aparece como simbolización de obxectos éticos (a igualdade de xénero, por exemplo), políticos (a igualdade social) ou comerciais (o beneficio e a competencia). De aí que as obras máis vendidas non teñan por que ser as que posúan unha existencia artística máis sobranceira nin que as politicamente eficaces para transmitir unha mensaxe accedan necesariamente a un senso artístico suficiente. Ou que as eticamente correctas carezan de senso artístico ningún. É irredutíbel aquilo que acada a posibilidade de perdurar no seu senso. A obra de arte persiste como tal, logo é irredutíbel ao prezo, non se pode taxar. Conserva a súa especificidade malia calquera intento de reducirlla porque, ao carecer de substancia, de esencia, non se lle pode arrebatar. Non necesita ningún tipo de protección, moito menos a protección dos poderes políticos. De aí xorde a noción de independencia. A suposta antigüidade da gran difusión das obras literarias, que data do século XVIII (lémbrese o suceso das Lettres persanes, de Montesquieu, por exemplo, e despois das novelas de Samuel Richardson), non se transforma nunha financiarización efectiva até mediados do XIX, grazas ao ensino obrigatorio imposto por Napoleón e á aparición da rotativa para impresión de xornais. A dicotomía entre esfera mercantil e non mercantil da cultura é un fenómeno recente, esencialmente moderno, que os poderes gobernamentais tamén tratan de utilizar con fins políticos, en absoluto artísticos, disfrazándoos de apoio á chamada industria cultural. A mercantilización e a estandarización da produción de obxectos literarios leva a unha nivelación xeral na que os temas éticos e políticos se impoñen ao aliarse ao convencionalismo favorecido polo comercio. Esta grave interferencia gobernamental na produción literaria e artística xera un efecto xustificativo pois instaura a dicotomía entre mercado libre e intervención gobernamental, unha dicotomía que, coma todas, reforza ambos os polos, ningún deles literario nin cultural, deixando o campo cultural exposto a unha manipulación extrema. A mercantilización e a estandarización da produción de obxectos literarios leva a unha nivelación xeral na que os temas éticos e políticos se impoñen ao aliarse ao convencionalismo favorecido polo comercio. O aumento do poder das editoriais, tamén das galegas, que actualmente impoñen métodos de produción incompatíbeis co ciclo lento da literatura e da arte co obxectivo único de acrecentar o seu beneficio económico, é unha das causas que fomentan a falta de independencia da cultura xa que ese cambio de obxectivo —da materia literaria ao dominio do discurso con intención económica— favorece os pactos co campo tamén heterónomo da política. Aínda máis, a explotación comercial da produción literaria vese favorecida polo argumentario da chamada "diversidade cultural", xa que esta supostamente precisa dun gran volume de produción para que poida ser atendida. Curiosamente, o monopolio ético e político preséntase agora como aparente diversidade; o convencionalismo e a nivelación homoxeneizante xorden baixo a etiqueta —no comercio todo ha de estar etiquetado— dos "ecosistemas culturais" e dos temas politicamente uniformizadores coma o feminismo subxectalista fronte ao feminismo materialista, este último non dominado polo suxeito como dador de senso, e a teoría poscolonial entendida como unha segunda natureza do exótico, como un novo tipo de orientalismo a posteriori. Bo é que a técnica dixital e a Internet facilitan a aparición de editoriais independentes que distribúen as súas publicacións en formato dixital ou electrónico e en acceso aberto, característica que as singulariza e as fai autónomas fronte ao conglomerado político-comercial. As subscricións e as achegas voluntarias poden incluso permitir que desenvolvan unha produción en papel que evita o monopolio discursivo e o dominio absoluto do convencionalismo literario. Editoriais que tamén combinan a venda en librerías co acceso aberto ás súas publicacións e que, en todo caso, foxen da economía de competencia en procura doutro modelo de produción literaria non pautado pola explotación comercial das obras literarias. O pensamento como riqueza Precisamente é nesta situación onde o pensamento demostra que ten un valor práctico. As súas obras e actividades, reificadas mormente mediante a literalidade en escritos e outros obxectos retóricos, rexistrados ou non, coma as conferencias, os coloquios e os cursos ou seminarios, producen un tipo de riqueza que é irredutíbel ao valor de cambio e de uso da economía da competencia. O valor producido polas obras e actividades do pensamento ten aplicacións non reducíbeis aos valores económicos do comercio pois a da literalidade e a dos obxectos retóricos se trata dun tipo de reificación que ten que ver coa representación, isto é, cun tipo de obxecto non consumíbel e inesgotábel. Por exemplo, despois de vinte e cinco séculos de existencia, o pensamento de Platón segue producindo obxectos retóricos e actos de pensamento en campos de senso tan diferentes coma o da política, o académico e o da subxectividade. Ao contrario que a información, o pensamento non ten relación co tempo como medida, non se debilita coa súa práctica, as ideas non se gastan por moito que se repitan en momentos moi afastados e innúmeras veces. Ao revés, o pensamento vira máis rico consonte máis se transmite, é un tipo de reificación duradeira. O pensamento, como obxecto retórico e como literalidade, é organicamente transmisíbel e compartíbel a través das distintas xeracións, arrequentándose con esa capacidade de transmitirse a través das épocas e da súa compartición; o seu valor non se incrementa en función da súa escaseza, aumenta conforme se comparte e se estende. O pensamento só se pode valorar nos seus propios termos, o que quere dicir que é autónomo respecto doutros campos de senso e de obxectos doutro tipo, coma os obxectos e ferramentas materiais, por exemplo, que se deterioran co uso. Pola contra, o pensamento renóvase constantemente canto máis se practica e se transmite de xeito colectivo, canto máis se usa. Dese xeito, a economía que xera o pensamento nas súas maneiras diversas de reificación, nas formas que ten de converterse nun obxecto que existe porque accede ao senso desde o mesmo momento da súa compartición, é outro tipo de economía, outra ordenación das regras do mundo. A esa economía denominámola economía de achega porque nela non se compite pola propiedade dos obxectos xa que o valor nesa economía vén dado pola capacidade de ser compartida, a capacidade dos obxectos retóricos e culturais para se daren en achega dun obxecto a outro obxecto ou de varios a moitos obxectos e de moitos a un, nun tipo de economía na que á copia (abundancia: cornucopia, ou corno da abundancia) segue a variación e desta xorde a orixinalidade. Os libros son obxectos materiais producidos para a súa lectura non son obxectos fabricados para a venda. O comercio do libro non ten nada que ver coa función do libro como obxecto Independencia e riqueza existencial En conclusión, os libros son obxectos materiais producidos para a súa lectura non son obxectos fabricados para a venda. O comercio do libro non ten nada que ver coa función do libro como obxecto. Tendo esta premisa fundamental en conta, o editor non é aquela persoa que fabrica libros para comerciar con eles, pola contra, é o profesional que fai que os libros cheguen nas mellores condicións posíbeis a quen os le, é quen coida da literalidade do libro e da súa materialidade como obxecto retórico e cultural. O editor profesa un oficio baseado no coidado da literalidade das obras, non é un comerciante nin un vendedor. A ambigüidade que se lle atribúe ao papel do editor, supostamente situado entre o valor simbólico dun obxecto cultural e o seu valor comercial, non é tal. O editor non trata con valores simbólicos nin comerciais, trata con obxectos retóricos formados por literalidade e materia. Que logo se comercie con eles ou se usen para acender a lareira é unha cuestión accidental que nada ten que ver coa orixe nin coa produción dese obxecto pensado para a lectura e que só se somete ás regras desta, quer literaria, quer doutro tipo, non ás do comercio nin ás da capacidade de ignición da materia da que estean feitos. O editor independente é o que ten iso en conta, o adxectivo engádese ao substantivo para desbotar a idea de que o editor estea destinado a lograr un "equilibrio" entre o valor simbólico e o valor comercial dos libros. Adoptamos unha posición materialista afastada totalmente de valores kantianos coma o concepto do simbólico, que non existe na teoría dos campos de senso, non dos campos sociais, pois o simbólico só existe no mundo dos suxeitos, non no mundo obxectivo, o dos obxectos. O que propoñemos é un modelo económico, a economía de achega, que consideramos permite independizar os obxectos —entre eles os obxectos seres humanos xunto cos obxectos retóricos e os obxectos culturais que os primeiros producen— das regras da economía da competencia e da acumulación, tamén da acumulación simbólica, á que pertence a simboloxía dineraria, e polo tanto da difusión a ela vencellada, a da compra-venda. Polas características propias destes obxectos retóricos producidos polo pensamento, coidamos que con este tipo de obxectos é máis doado poñer en práctica unha economía non rexida exclusivamente pola acumulación e o seu complementario, a escaseza, unha economía na que o valor fundamental sexa a achega e a xenerosidade, non a administración da posesión dos obxectos nin a do seu valor de uso e valor de cambio, entre os que se inclúe o valor simbólico. Pensamos que a economía de achega libera os obxectos do dominio do subxectivo e do unitario, eliminando en consecuencia a asociación de prezo por unidade e favorecendo unha concepción da cultura como continuidade, non como propiedade individualizada economicamente, para deixar que accedan ao seu propio senso como obxectos, para permitir que a idea mesma de economía desapareza deixando no seu lugar o mundano, sen os símbolos e sen os enganos cos que se reteñen a riqueza do mundo e a súa realidade. Pola contra, a economía de achega permite acceder ao senso e, en consecuencia, produce outro tipo de riqueza, a riqueza existencial. Unha combinación de pensamento, cultura independente e humildade, xunto cunha orientación non obsesiva cara á xustiza.