Dereito á identidade

Un día como hoxe, 6 de novembro, 25 anos atrás, a Declaración Universal de Dereitos Lingüísticos (DUDL) recibía o recoñecemento e adhesión do Parlamento galego por acordo unánime de todos os grupos con representación na Cámara que, para alén de subscribir o texto, instaban a Xunta da Galiza a facer o mesmo. Esta carta de dereitos supuxo un antes e un despois para o impulso e protección das linguas menos estendidas no mundo e das e dos seus falantes, e cumpre xa un cuarto de século. Mais, sería posíbel na Galiza de 2021 tal acordo? Eis unha viaxe polos 25 anos da Declaración da man dalgunhas e dalgúns dos seus protagonistas, coa vista no tempo que ha de vir. A Galiza está no berce deste texto universal. No ano 1992 Santiago de Compostela acolle o I Simpósio Internacional de Línguas Europeas e Lexislacións, un foro pioneiro en Europa e que contou co patrocinio da Asociación Sócio-Pedagóxica Galega (AS-PG), o Centre Internacional Escarré per a les Minories Ètniques i les Nacions (Ciemen), o Bureau Européen pour les langues moins répandues e a Comisión das Comunidades Europeas. Neste encontro foi onde se puxeron as bases do comité científico da Declaración Universal de Dereitos Lingüísticos, tal e como relata a Sermos Galiza quen foi o redactor xefe da propia DUDL, Oriol Ramon i Mimó. Ao ano seguinte, en 1993, en Palma de Mallorca, nunha sesión extraordinaria do Comité de Tradución e Dereitos Lingüísticos do PEN Club Internacional xorde a proposta de redactar a Declaración e en 1994 é cando se crea o comité organizador e se encarga a redacción a un equipo de persoas expertas procedentes de diferentes esferas. Finalmente, até 61 ONG, 41 Centros PEN de escritoras e escritores e profesionais da tradución e 40 personalidades expertas en dereito lingüístico de todo o mundo danse cita de 6 a 8 de xuño de 1996 en Barcelona na Conferencia Mundial de Dereitos Lingüísticos. O encontro respondía a unha iniciativa do Comité de Traducións e Dereitos Lingüísticos do PEN Club Internacional e o Ciemen, co apoio moral e técnico da Unesco. As e os participantes desa conferencia aprobaron a DUDL a 6 de xuño no Paraninfo da Universidade de Barcelona. Dous días despois acordaron crear un Comité de seguimento da Declaración e ao mes seguinte, o director xeral da Unesco recibiu as e os organizadores da Conferencia e acolleu o texto. No outono de 1996 a DUDL foi aprobada por unanimidade tanto no Congreso dos Deputados, a iniciativa do parlamentario do Bloque Nacionalista Galego (BNG) Francisco Rodríguez, como no Parlamento galego. A Galiza, berce e xermolo dun texto universal Activistas, pensadoras, premios Nobel, personalidades de diversos ámbitos da sociedade de moi distintas nacións deron o seu aval á DUDL. Entre elas e eles: Rigoberta Menchú, Adolfo Pérez Esquivel, Nelson Mandela, Noam Chomsky, Yasser Arafat ou Judit Mascó. Mais o papel da Galiza foi tamén fulcral. Entre as galegas e galegos que tomaron parte nesas xornadas e asinaron a Declaración estaban Xosé Manuel Sarille, en representación da Mesa pola Normalización Lingüística; a escritora Úrsula Heinze, polo Pen Club; e a profesora e escritora María Pilar García Negro, que foi corredactora da propia Declaración ademais de membro do seu consello científico de seguimento. Tamén se contou coa adhesión da Associaçom Galega da Língua (AGAL). No outono de 1996 a DUDL foi aprobada por unanimidade tanto no Congreso dos Deputados, a iniciativa do parlamentario do Bloque Nacionalista Galego (BNG) Francisco Rodríguez, como no Parlamento galego. Precisamente hai hoxe 25 anos do seu recoñecemento e adhesión pola Cámara galega coa unanimidade de todas as forzas políticas. Foi María Pilar García Negro quen a levou a pleno sendo deputada do BNG. O Diario de Sesións da IV Lexislatura do Parlamento da Galiza recolle con precisión aquel debate. Como se puidese prognosticar o seu futuro incumprimento polas institucións, Garcia Negro xa avisaba no hemiciclo de tres disposicións adicionais da Declaración en que se chama aos poderes públicos a "tomar as medidas oportunas para a aplicación dos dereitos proclamados nesta Declaración no seu ámbito de actuación", así como a "prever, segundo as lexislacións vixentes, as sancións derivadas da violación dos dereitos lingüísticos desta Declaración". Sinalaba García Negro o importante do engadido destas disposicións adicionais "porque leva implícito" un concepto que, en materia lingüística ou de dereitos é fundamental ter en conta: "a declaración dun dereito debe de ir acompañada sempre da postulación implícita dun deber ou, dito doutra maneira, da posibilidade de que ese dereito se exerza e de que haxa institucións que apoien o exercicio dese dereito, porque se non, chegariamos ao paradoxo de estabelecer dereitos con tal de que non se exercesen". Respondíalle o deputado xa finado Bonifacio Borreiros Fernandez (PSdeG), sinalando que "as linguas teñen a fraxilidade dun acabado de nacer" polo que "hai que ter capacidade de valentía política e moral para avanzar no compromiso co seu significado". Ao tempo asumía a declaración, recordando que "como membros da Internacional Socialista, apoiamos a DUDL e a creación dun organismo de dereito lingüístico ao amparo da ONU e o seu impulso". Polo PP, o deputado Daniel Barata Quintáns declaraba "que este Parlamento se debe adherir a esta Declaración" e que a Xunta, "como poder público, debe asumir o compromiso e a defensa do uso social e público da lingua". Casos moi recentes contrarios aos artigos da DUDL fan repensar que a asunción de deberes e dereitos polos poderes públicos só pasan do papel á realidade se hai corpo social que os reclame e manteña vivos. Vixencia e incumprimentos, 25 anos despois Casos moi recentes contrarios aos artigos da DUDL fan repensar que a asunción de deberes e dereitos polos poderes públicos só pasan do papel á realidade se hai corpo social que os reclame e manteña vivos. No pasado mes de setembro transcendía que o Servizo Provincial de Costas de Pontevedra, dependente do Ministerio de Transición Ecolóxica e Reto Demográfico, rexeitaba un documento técnico elaborado polo Concello de Cambados para a tramitación do plan especial do porto de San Tomé por estar escrito en galego. Días despois chegou unha nova edición do foro económico que deturpa o topónimo da Toxa. Avalando o uso aberrante de La Toja -estampado en atrís, pancartas e photocalls- pasou polo foro a máis alta representación dos poderes económicos, políticos e fácticos, presidente da Xunta da Galiza, do Goberno de España e realeza incluída. Aínda é máis, cuestionada en sede parlamentaria por tal aberración, a propia Secretaría Xeral de Política Lingüística da Xunta encargouse de xustificar o uso do topónimo deturpado argumentado que se trataba de "marca comercial". Por cuestións como estas, o catalán Oriol Ramón considera que o feito de que 25 anos despois a Declaración continúe vixente ten dobre lectura: "por unha banda o orgullo de que aínda sirva e, por outra, entristece que siga vixente porque quere dicir que o seu propósito aínda non se conseguiu e que queda moito camiño por percorrer". "A Declaración supuña recoñecer o dereito á utilización da lingua propia. Hoxe é algo cada vez máis asumido, como se pode ver nos relatorios das Nacións Unidas, mais parece que non era nin segue a ser tan obvio no contexto do Estado español", asevera Maceira, da Mesa pola Normalización "Non temos esperanzas de que estados como o español ou o turco, moi belixerantes contra a diversidade lingüística, tomen esta Declaración nin sequera como modelo a ter en conta para as lexislacións lingüísticas estatais", lamenta Oriol Ramon, que pon o caso da futura Lei do audiovisual. "Como se lle ocorre a un Estado deixar de lado nunha lei tan importante garantir o futuro de todas as linguas? Isto non sería imaxinábel nun Estado democrático, mais España é unha democracia moi feble", quéixase Ramon sobre a lei que regulará as cotas das linguas nos medios tradicionais e plataformas dixitais (actualmente estase a negociar). "O Estado ve a diversidade lingüística como unha ameaza en vez dunha riqueza", conclúe. Con Ramon partilla diagnose Marcos Maceira, presidente da Mesa pola Normalización Lingüística, entidade que se implicou coa DUDL desde antes mesmo da súa redacción e que fixo causa dela na Galiza. "A Declaración supuña recoñecer o dereito á utilización da lingua propia. Hoxe é algo cada vez máis asumido, como se pode ver nos relatorios das Nacións Unidas, mais parece que non era nin segue a ser tan obvio no contexto do Estado español", asevera Maceira. "Pódese chegar a ter recoñecidos certos dereitos pero a cuestión está na posibilidade de exercicio, pois sen esa posibilidade non hai dereito práctico ningún", afirma. De facto, destaca que "no caso galego o seguimento da Declaración polas institucións é escaso a pesar de ser ratificado polo Parlamento". Maceiras sinala ao respecto que "volve haber hoxe unha vaga de españolización e incumprimento do dereito de calquera pobo a denominar os seus lugares co nome que lles deu". Vese no caso da Toxa, "mais pódese comprobar en calquera momento abrindo un mapa dixital", sinala. Existen declaracións asinadas polos poderes públicos, convencións... "mais os poderes non exercen esa responsabilidade e na práctica parece que corresponde exclusivamente á sociedade exixir eses dereitos e o emprego da toponimia". U-los dereitos? Ao igual que Oriol Ramon e Marcos Maceira, María Pilar García Negro tamén pon a atención na diferenza entre o que o Lexislativo aproba e o Executivo leva á práctica. "U-lo respeito polos dereitos dos falantes? Polos dereitos da lingua cooficial?", preguntábase xa a autora nun artigo publicado con motivo do terceiro aniversario da DUDL, incluído na súa obra Dereito Lingüísticos e Control Político. Reflexiona a continuación da pregunta que "con semellantes políticas represivas podemos pensar que para algúns a concesión ou a proclamación de dereitos só vale con tal de que eles non se exerzan". Isto é unha idea central que a autora recoñece que segue madura hoxe. Con todo, García Negro considera que "25 anos despois, a falta de aplicación desta carta para-legal e o seu incumprimento reiterado que chega aos nosos días non compromete nin devalúa a letra desta carta senón que é expresivo o seu incumprimento dun cinismo institucional gravísimo porque se aproban formalmente ou ritualmente textos que despois aparecen absolutamente contraditos na xestión política". Preguntada por se na actualidade sería posíbel que tal Declaración colleitase a unanimidade do Parlamento galego, responde "francamente, non". Pensa que "se ampararían mesmamente en dúas mentiras": a existencia dunha lexislación autonómica galega como o Estatuto ou a Lei de normalización lingüística e, en segundo lugar, "apelarían a toda esa serie de narcóticos ao uso nestes tempos para xustificaren mais unha manobra de enterro da lingua galega. Apelarían, estima García Negro, "ao pluriligüismo e a directa imposición do inglés como axudante do español ou ao convivio pacífico entre as linguas, eliminando así a existencia dun conflito lingüístico flagrante no que continuamos instalados". Oriol Ramon destaca o feito innovador da Declaración ao estabelecer como suxeito de dereito non só o individuo. Até daquela, todos os dereitos lingüísticos foran enxergados desde o prisma individual e iso non fai que as comunidades se poidan desenvolver na súa propia lingua. Dereito pioneiro que pon o suxeito no colectivo Oriol Ramon destaca o feito innovador da Declaración ao estabelecer como suxeito de dereito non só o individuo. Até daquela, todos os dereitos lingüísticos foran enxergados desde o prisma individual e iso non fai que as comunidades se poidan desenvolver na súa propia lingua. "Cambiamos de forma pioneira o suxeito de dereito, póndoo na comunidade lingüística". Nese sentido, unha das achegas máis importantes ao dereito lingüístico como disciplina radica no feito de que a Declaración considera inseparábeis e interdependentes as dimensións colectiva e individual dos dereitos lingüísticos, xa que a lingua se constitúe colectivamente no seo dunha comunidade e é tamén no seo desta comunidade onde as persoas usan a lingua individualmente. Desta maneira, o exercicio dos dereitos lingüísticos individuais só pode ser efectivo se se respectan os dereitos colectivos de todas as comunidades e todos os grupos lingüísticos.