Cultura e aculturación no San Xoán

Teimaba Vicente Risco, e tíñao ben sabido e compartido cos seus “inadaptados” seguidores, que na cerna do espírito galego, isto é da cultura, había dúas profundas raiceiras: a celta e a cristiá. Celtismo e cristianismo embebidos de orientalismo orixinario, con canto este reporta de interacción paisaxe-paisanaxe, de espiral, de canto á vida e á esperanza. Sentimento que agroma en celebracións cíclicas, as que están en relación co mundo agrario e gandeiro, propicias aos países de confín, aos que emproan ao océano céltico, dende Iberia ao Báltico. Fisterras con ancestrais festas, de matices propios, mesmo tamén reforzadas polas tradicións viquingas, medievais, como das pegadas deixadas polos pobos anglosaxóns, os de Xermania, onde tamén se suman aportes indubidabelmente romanos. Legado que, no devalar do tempo, pola emigración será levado ás Américas, mestizado e nese labiríntico camiño, novamente devolto. Herdos que supoñen crenzas, cantos, contos, ritos, danzas, invocacións, teatralizacións... todo un universo para a antropoloxía e singular aporte á universalidade. E ese xeito de ser e celebrar agroma cando se encetan e finalizan os ciclos agrarios, os que están en relación coas catro estacións do ano, cos catro elementos, co gromo que abre nunha planta e do que sairá a flor, a que se transformará en froito e logo en semente... Celebración pois da terra, da conxunción do lume, coa auga e o aire. Forzas naturais que o cristianismo representa cos tetramorfos, cos catro evanxelistas... e, por medio, a capacidade fantástica do maxín, un universo simbólico entre anxos e demos en dialéctica, a encirrar entre o sacro e o profano: o San Miguel tripando o demo, imaxes de santos Milites Christi, elixidos cabaleiros que branden nunha man a cruz e na outra a espada... e unha restra inmensa de santos e santas canonizados e propios, mesmo descoñecido por Roma, seguindo as doutrinas dos patriarcas dos cristianizadores dos celtas galos, de San Gregorio ou do San Matiño de Tours... os que aconsellaban erguer altares cristiáns onde se realizaban actos pagáns, iso si, permitindo o convivio, a festa e a romaría. E velaí, seguindo esas doutrinas, tantas devocións e celebracións en romaría a homiños e mulleres “santas”, ebrios de Deus, que erguen ermida e sartego e cristianizan covas, aras, árbores, fontes, penedas... inmenso patrimonio coa súa novela e un “locus” propio, un xeito de Broceliande ou de bosque sagrado detrás...pero iso xa depende da capacidade creadora, noveladora da saúde cultural do pobo. Tempo de equinoccios e solsticios E é no tempo dos equinoccios e dos solsticios, cando o movemento astral manda e as raiolas do sol, da vida, se facían entrar na escuridade pétrea das necrópoles. Estadios cristianizados en celebracións como o Nadal, a Candeloria, o Entroido, os Maios, o San Xoán, os Defuntos e os Magostos... festas que, pese á globalización, perviven entre nós case de xeito revolucionario. É entón cando a forza do espírito reborda, mesmo instintivamente, e faino polo rito dunha tradición que non traizoa e faino con estas celebracións que ensarillan as tradicións antigas, célticas, coas reformulación simbólicas cristiás... como tamén hoxe impoñendo outras modas, xunto coas distorsións da comercialización e da aculturación. Modernamente cada festa tradicional asóciase a un produto gastronómico enxebre do seu tempo e a unha mesa compartida. Sabendo pois que “Polo San Xoán a sardiña molla o pan”, entón toda a beiramar habitada recende a fume espeso e graxento de sardiñas asadas con cachelos. Festas de igualdade, cargadas de simboloxía máxica-tradicional para celebrar a vida, a xuventude, a sabedoría da vellez, atuando as sombras da morte, cando o solsticio de verán, cando a primavera abre ao verán e a natureza estoupa en apoteose de flores, de cores e cantos que agoiran froitos e darán novas sementes... Data do solsticio que a cristiandade traspasa á noite e ao día do 24 de xuño baixo a advocación do San Xoán, ese santo entoleirado que viste de pelexo e tanto clama no deserto como se molla e bendice as augas. Románticos neodruídas retoman tradicións Os decimonónicos románticos nacionalistas irlandeses, británicos ou galos, investigando textos do Beda o Venerábel, (século VII- VIII) anovaron canto significaba o druidismo e o bardismo e con el estas celebración e déronlle nomes gaélicos. Para reunirse e celebrar o movemento astral escolleron as campas abertas ao ceo, territorios comunais, sacros, quizais un monte, un bosque, a carón dunha fonte, dunhas penedas... á beira de necrópoles megalíticas... para prender fogueiras e a ritmo do pandeiro, do son da gaita e dos aturuxos, cantar, danzar ao redor, pasar baixo o alampear da luz e das arcas florais. No calendario céltico gaélico, opostas ao Yule, celebrado cada 23 de decembro, están as festas do Litha, con data o 23 de xuño, como fronte ao Ostara, que corresponde co 21 de marzo, está o Mabón celebrado en 21 de setembro... e entre estes o Imbolc, o 2 de febreiro, o Lammas o 2 de agosto, o Beltain, o da Noite de Walpurgis, apoteose do lume que corresponde co 1 de maio e que na Galiza se centra máis nas instalacións florais dos maios, fronte ao xa máis carnavalizado Samahin, cada 31 de outubro... Cando se invaden as praias As do San Xoán son as festas que os gaélicos chaman o tempo de Litha, a celebración do solsticio de verán, a apoteose da natureza. E veña, como fan en Bergantiños, con capital en Carballo e máis na beiramar que no interior, cada tardiña do 23, prepáranse as cachelas ou lumeiradas, alimentadas polos trastes vellos, inservíbeis xa, polo que cómpre anovar... concorríase ás campas abertas, as que non deben faltar en toda parroquia, os campos de romaría, de feira... e faltando estas por dárselle outra función acontece o efecto acultural: a invasión dun territorio sacro, limpo, inmaculado, o das praias, máis propicio neste tempo ao baño das nove ondas da fecundidade, ritual con sona na praia de Santa María Lanzada (Sanxenxo, comarca do Salnés). E velaí a desmedida catarse de individualidades sobre os areais coruñeses de Riazor, acuturación antiecolóxica, como fantástica tamén, en expansión dende finais do século XX. Día, pois, para trenzarse en harmonía os catro elementos: — Terra que sostén vivos e mortos, mapa de cidades aparecidas e desaparecidas, de tumbas e adros, onde medran os animais e as plantas, as herbas curadoras que agora florecen: como o sabugueiro, o romeu, os estralotes, as malvas, a Herba Luísa, o fiúncho, menta, loureiro, margaridas, a rosa, o fento, a xesta. Calquera das que é propia para un tratado de menciña popular, ramo de doce, sete ou nove, as que, neste tempo, deberían ofrecerse nas rúas e nas tendas dun país normalizado, orgulloso das súas tradicións... para no lusco fusco do 23 metelas na almofía, asolagalas en auga da fonte, para logo deixalas na soleira da fiestra, ao serao desta noite meiga e... ao amencer, lavarse a faciana, mesturarse, bendicirse coa natureza da que formamos parte. Mañanciña do San Xoán na que algúns, ademais, saben interpretar a forma da clara de ovo deixada tamén ao serao... a forma que teña agoira o futuro... Metáforas panteístas. — Lume de luz, de quentura, esencia do lar, lareira. Fogueira que purifica e reúne, comunal pois, sen faltar as privadas, ás acendidas ás portas de cada casa. Lume imprescindíbel na vida, arredor do que se danza, aturuxa, clama ao ceo... e xa decaída en brasas saltalas, recoller as cinzas, as pitelas para acender o “lume novo”. Nada estraño nun confín acreditado como terra de fogueteiros, de amor á maxia dos fenómenos ígneos e todas as súas formas. — Auga dos mananciais, das fontes, dos ríos, dos lagos... a que limpa, purifica, bendice, apaga a sede e o lume. Noite pois das fontes, arredor das que asoman e concilian mouras, fadas de cabelos de ouro, persoeiros do pasado... lagos que asolagan cidades castigadas por avaricia e que deixan escoitar a sensibilidades puras o tanxer das súas campás parroquiais. Noite meiga, propicia ao milagre, como a lenda que se conta e aconteceu alá polo século VIII a Trahamunda de Poio, que sendo unha as cen doncelas cativas entregadas ao emirato de Córdoba, envolta en morriña en terra de mouros e cavilando nas fogueiras da súa parroquia, de súpeto apareceu na súa terra, a carón do lume e pegada a unha palmeira... para ser así santa padroa da saudade. Media noite pois propicia aos esconxuros, ao exorcismo, aos consellos do Ciprianillo para rexenerar e perdoar castigos, ao pecador convertido en monstro, tarasca ou serpe. Auga que acolle e bendice as herbas para enxugar o rostro no amencer. Ao respecto lembramos o inmenso tratado, O libro da auga (1996) escrito por Xosé Chao Rego. — Vento que é aire que respiramos, vento que alimenta o lume, que barre, que leva e trae voces, que porta o intanxíbel espírito. Bo aire, bo vento que se fai serao, orballo, nesta noite meiga, cara á que hai que tender e asomar a roupa, abrir as xanelas da casa para recibir tal bendición do espírito. Espiral de códigos ancestrais, de elementos simbólicos, material artístico que ben entendeu Risco, como Cunqueiro Lugrís, Laxeiro, Seoane, seguindo a espiral dunha ancestral tradición que enriquece unha cultura. As herbas do cacho Para facer a auga de San Xoán non existe unha única receita de plantas e herbas, senón que varían en función da súa dispoñibilidade territorial. A pesar disto, si se pode falar dunha fórmula común para a maioría dos concellos galegos conformada pola abeloura, o fento, a malva, o romeu, o codeso, o fiúncho e o estalote. A maiores, existen infinidade de variantes que inclúen o uso da macela, o mexacán, a hortensia, a ruda, o ourego, o loureiro e as follas do amieiro, do carballo, do castiñeiro, da nogueira, da figueira e do laranxeiro, mais habitualmente han de dar como resultado sete especies distintas. O cacho, ramo feito coas plantas elixidas, métese nunha talla con auga e déixase ao orballo durante toda a noite. Dentro da cultura popular estabelécese que a noite de San Xoán e o resío multiplican as propiedades atribuídas aos vexetais. O resultado, na mañá posterior á noite de San Xoán, é unha auga que recende a herbas e con propiedades máxicas. segundo a tradición, para escorrentar o mal de ollo e para curar a envexa.