Culpar o culpábel

"Eu tamén navegar”, escribiu a ferrolá Xohana Torres no seu célebre poema “Penélope”. Amais dese nome propio de muller cativa, coa que xa non nos queremos identificar, que tece e destece sen sentido polo seu home, agardando, esa primeira persoa do singular poderíase mudar por un plural, un nós, para falar das redes feministas que se andan tecendo en Internet desde a Galiza e desde moitas outras partes do mundo. Suxeitos activos, suxeitos impacientes e suxeitos que devecen por conxugar futuros. Comezamos citando poesía porque a poesía, tantas veces chamada para mal un “xénero de mulleres”, abriu paso para falar do que preocupa, do que doe e do que hai que mudar. As demandas das mulleres son claras: liberdade real, liberdade sexual, liberdade na rede, nos espazos públicos e privados. Internet é xa unha extensión máis da vida e precisa de conciencia feminista. “Se unha muller non pode enviar unha foto íntima sen medo a que a parella a vaia publicar, a quen hai que dirixir o foco é a eles”, argumenta por chamada telefónica Paz Filgueira, quen foi xuíza por nove anos no Xulgado de violencia contra a muller en Vigo. Conta que en 2015 foron reformados varios artigos porque comezaba a ser notorio que as mulleres tiñan máis probabilidades de sufrir unha clase de violencia específica en Internet que non temían, pola contra, os homes. Á pregunta de se o panorama está a mudar, e, en caso afirmativo de se muda para ben ou para mal, Filgueira é clara e taxativa: non é das nostálxicas, no feminismo dificultosamente é posíbel selo. Hai tempo que a tendencia é imaxinar o futuro como o peor dos escenarios, e as diversas crises nas que a Humanidade está sumida parecen indicar o mesmo, mais non é posíbel entender o futuro do feminismo como un escenario pesimista. Máis denuncias, non máis casos Hai unha razón que se esconde detrás das noticias sobre os asasinatos machistas no Estado español no que vai de ano. Aumentan nas televisións os espazos dedicados a falar das violacións: a mulleres cada vez máis novas, a nenas, en grupo, a plena luz do día. Todos estes relatos de terror machista contan con altofalantes, con plataformas amplas, mais non son máis abundantes do que hai anos, décadas ou séculos. A maxistrada explícao moi ben durante a conversa telefónica. Ela fai fincapé en que “hai máis denuncias, non máis casos”, o que por unha parte tamén significa que estamos inmersas nunha sociedade cada vez máis concienciada e máis intolerante fronte ás distintas manifestacións do machismo. Por outra, tamén implica asumir que esta problemática estrutural, que se erixe sobre o patriarcado, non pereceu e continúan a ser precisas ferramentas específicas para combatela. Cómpre, porén, esquecer os prexuízos e a vergoña que alimentan a impunidade destes delitos, e inmediatamente denunciar. Hai unha rede de mulleres —de homes, tamén— que están para axudar nestes casos. O corpo como espazo de dominio A historiadora alemá Barbara Duden, especializada en estudos de xénero, dedicou gran parte da súa carreira académica a estudar e a retratar o corpo feminino como ese espazo de dominio público que a ollada machista, rancia e heteropatriarcal continúa a ter del, e como ela, moitas profesionais levan toda a súa vida traballando pola igualdade efectiva dos sexos. En función do tramo de idade e da situación económica, os prexuízos para unha muller ao se difundir imaxes dela na rede poden variar. “A reparación económica debe estar aí porque é preciso un acompañamento psicolóxico nestes casos”, explica a xuíza. Paz Filgueira indica que a extorsión e o acoso sexual, entendidas como chantaxes que se producen cando hai unha relación de poder dunha persoa sobre outra —neste caso, un home sobre unha muller— por estar en posesión de materiais de tipo íntimo, son algo que aconteceu sempre, do mesmo modo que sempre existiron as “manadas” e os feminicidios. Recoñece que algo que si aconteceu nas últimas décadas, e a un ritmo galopante: perfeccionáronse as formas de difusión de contidos íntimos sen o consentimento das mulleres: “Antes, a quen podía chegar ese contido estaba máis limitado”. Amais, cabe ter en conta que perseguir un delito que se cometeu na Galiza é moi dificultoso cando a sede da plataforma ou da páxina na que está o contido se atopa, por exemplo, en Silicon Valley. O caso da Maruxaina Isto é o que aconteceu en San Cibrao, no concello de Cervo, unha noite de troula. Hai xa tres anos que vídeos íntimos de 90 das mulleres que acudiran á festa da Maruxaina foron subidos páxinas pornográficas. Como se dun filme de terror se tratase, os días que prometían ser de festa e despreocupación convertéronse nun pesadelo cando as afectadas descubriron, tempo despois, que foran gravadas cunha cámara oculta nunha rúa pouco concorrida, onde se afastaron da multitude para ouriñar. A historia é a mesma mil veces repetida: a perpetuación do heteropatriarcado que quere facer seu todos os espazos. A estratexia para impedir o normal desenvolvemento da vida das mulleres é meterlles o medo no corpo. Aínda non se coñece quen foi a persoa responsábel, mais desde a Asociación Abrandares en Igualdade de Burela (Bumei), as que levaron o caso ao Parlamento galego, continúan a loitar para que se faga xustiza. Grazas á mobilización das afectadas, o pasado ano o Parlamento finalmente propoñía a reforma da lei do ano 2007, o que permitiu que os delitos específicos contra as mulleres en Internet se considerasen unha forma máis de violencia de xénero. O avogado que defendeu a acusación popular, José Manuel Oliveiros, explica que o que aconteceu na Maruxaina foi tratado como un delito contra a intimidade e contra a integridade moral, algo que podería cambiar coa recentemente estreada lei de liberdade sexual, especialmente logo das emendas máis recentes que se lle fixeron. Unha das principais modificacións na coñecida como a lei do “só si é si” é a do apartado 7 do artigo 197, onde se estipula como delito contra a liberdade sexual a difusión de imaxes íntimas sen o debido consentimento: “Será castigado cunha pena de prisión de tres meses a un ano ou con multa de seis a doce meses o que, sen autorización da persoa afectada, difunda, revele ou ceda a terceiros imaxes ou gravacións audiovisuais daquela que obtivese coa súa anuencia nun domicilio ou en calquera outro lugar fóra do alcance da ollada de terceiros, cando a divulgación menoscabe gravemente a intimidade persoal”, recolle o artigo. Amais, esta pena agrávase se a vítima é unha persoa menor de idade ou se atopa en situación de discapacidade. Coaccións A difusión de contidos íntimos de alguén sen o seu consentimento é un delito que a miúdo vén acompañada de chantaxes. Ditas chantaxes pódense dar a través de mensaxaría instantánea ou por outras vías, e as mulleres novas son as máis vulnerábeis fronte a estas violencias e coaccións. Segundo unha investigación recente publicada polo Pew Research Center, o 33% das mulleres de menos de 35 anos afirma sufrir ou ter sufrido acoso sexual por Internet, fronte ao 11% dos homes do mesmo segmento de idade. De feito, a derradeira macroenquisa do Ministerio de Igualdade levada a cabo no ano 2019 puxo de manifesto que as redes sociais son un risco engadido á seguridade das mulleres en Internet. “Vense todo tipo de coaccións e ameazas contra as mulleres”, explica a xuíza Filgueira. Cos móbiles, dispárase e multiplícase dita ameaza: “Desde o punto de vista xurídico, o impacto de xénero é moi elevado. Nós non andamos difundindo fotografías por aí, e eles coas rupturas non teñen ese risco: nós si”. En palabras da socióloga e politóloga Claudia von Werlhof, o emprego da violencia contra as mulleres constitúe o carácter dos dereitos dos homes como privilexios. Alá onde os homes gozan de dereitos, as mulleres non os teñen; permanecen proscritas, de maneira que ditos dereitos poidan ser exercidos nelas. Eduardo Martínez Lamosa, psicólogo clínico e ademais membro da xunta directiva do Colexio Oficial de Psicoloxía da Galiza, explica que o sistema patriarcal tamén rexe a contorna dixital. O perfil do ciberacosador ou extorsionador, di Martínez, adoita ser o dun home descoñecido para a vítima e as consecuencias a nivel psicolóxico son as mesmas que as do acoso sexual en persoa: medo, inseguridade, e nos peores casos cadros de depresión, ansiedade e mesmo condutas suicidas. “A abordaxe ten que ser de varias frontes. A nivel social é con educación fronte ao machismo; a nivel lexislativo hai que endurecer as penas e a nivel individual, témonos que protexer”, engade Martínez. Este anonimato protexe ou ampara dalgún modo o delincuente, e faille sentir que ten o control total sobre a vítima. Contra todo isto, a lei aprobada o pasado mes de setembro polo Congreso dos Deputados e que vén de entrar en vigor estabeleceu novas e importantes medidas de prevención e sensibilización. A abordaxe que propón é mediante educación afectivo-sexual e en materia de igualdade, privacidade e delitos cometidos a través das novas tecnoloxías. Un vocabulario preciso e claro, unha lexislación efectiva e formación son cruciais. O mesmo cos códigos de conduta e directrices. Por outra parte, tamén é posíbel ver o lado bo das novas plataformas para comunicar e denunciar publicamente os sufrimentos das mulleres: As plataformas populares en liña como Instagram, Twitter, Facebook e TikTok son espazos onde a xente pode partillar e dar a coñecer, así como procurar axuda para casos de acoso sexual e abuso de poder ás que tiveron que enfrontarse. Normalidade no acoso Nun estudo da UNESCO do ano 2020 sobre o discurso de odio e a seguridade das e dos xornalistas, destácase que elas son quen reciben máis acoso e máis odio a través das redes. Quen dedica gran parte do seu labor investigador desde a Galiza a este asunto é a profesora María Teresa Piñeiro-Otero. A doutora dirixe o Centro de Estudos de Xénero e Feministas da Universidade da Coruña (UDC) e pon de manifesto: “A miúdo, as mulleres expostas polo seu traballo nas redes non son sequera conscientes do acoso. Asúmeno como algo normal”. As mulleres que se expoñen porque son figuras públicas, como artistas, activistas, políticas ou xornalistas, adoitan sufrir insultos e ameazas de modo moi frecuente. Fronte a esta realidade, a socióloga da Universidade da Coruña insiste en que é necesario actuar ao redor de tres eixos principais, que á súa vez coinciden coa opinión do psicólogo Martínez: educación, toma de responsabilidades por parte das redes sociais e acción dos poderes públicos. Desde o Centro de Estudos de Xénero están especialmente implicadas na defensa das mulleres novas na rede, que son moi vulnerábeis a todos os delitos de acoso e de abuso. Para exemplificar as moitas e interesantes investigacións que se están a desenvolver desde a Galiza sobre asuntos relacionados coa rede e o benestar das mulleres na mesma, xunto co doutor en Comunicación da Universidade de Vigo Xabier Martínez-Rolán, Piñeiro-Otero publicou o ano pasado o artigo “Iso non mo dis na rúa”, un estudo arredor do discurso do odio e a misoxinia en Twitter tomando como exemplo 50 mulleres do Estado español con proxección nas redes sociais. Na descrición da súa investigación, explican cales son as causas principais da sensación de dominio sobre o espazo dixital que teñen os homes: “Internet configúrase como un espazo de desigualdade onde se reproducen as relacións de poder e prácticas patriarcais, amplificadas pola sensación de anonimato e o seu efecto desinhibidor”. Ambos os dous doutores investigan na actualidade sobre algo que moitas cren que non pode denunciarse, mais é frecuente e pode ter graves consecuencias psicolóxicas. Trátase do envío de fotografías de xenitais masculinos sen consentimento ás mozas a través das redes sociais. Algúns deses homes, como sinala Piñeiro-Otero, están tan pouco sensibilizados e teñen tan pouco entendemento da realidade das mulleres coas que teñen interacción que “non só o fan por unha cuestión de poder: hai quen pensa realmente que recibirán outra de volta”.