Cos ollos de Florencio

Do meu vale, de combas e relanzos, espellado de louxas e de xeixos, rañado de amieiros e caborcos, garnido de mimosas e milleiras, barroco de cepeiras e castiros, recendente de ourego e cabrinfollo, tinguido de cireixas e de amoras, polos cachois roscido e as pincheiras, arrolado dos carros, que se afastan antre a poeira da silvosa corga. Na soalleiro louro de laranxas, roxo de balsaís e sangradeiros, dóce de mel, cinsento de oliveiras... E a tanguer os axóuxeres dos conchos e broslado de felgas, no abisedo. Con estes versos saúda Florencio a Otero Pedrayo nun poema que é un todo, un poema que agocha a paisaxe enteira de Valdeorras. Comezamos aquí un percorrido. Unha viaxe que faremos a través dos ollos de Florencio. Este Saúdo a Otero Pedrayo é unha fotografía na que as cores e as sensacións transportan o lector diante dunha paisaxe moi concreta. Non se trata dun cadro estático, senón todo o contrario, é un cadro en movemento onde as estacións do ano se van sucedendo e van mudando as imaxes, as cores, as plantas. Do mesmo xeito que a mesma terra se move, este poema transloce o movemento da vida reflectido no evoluír do paso do tempo. Atopamos nel elementos que nos identifican aos valdeorreses, o monte debuxado con louxa e o xeixo, que ofrecen os tons que serven de pano do escenario onde irán aparecendo os distintos verdes. As árbores como o amieiro, os castiros ou catiñeiros; as plantiñas como as mimosas, as milleiras, o ourego, o cabrinfollo, o nonmeesquezas, ou as semprenoivas que máis que unha descrición amosan un abano de cores con mensaxes de amores ocultos. Os froitos coas súas cores falan da chegada da primavera coas cireixas e as amoras. Un verdadeiro catálogo natural que poderíamos desfrutar nun mes de maio calquera nestas terras co "ouro a tremar das xestas nos outeiros e coa farna dourada das candeias". Estas cores mudan e tínguense de vermellos, garnachas e da cor "alicante ourilocente da lanzal viura e verdes de searas centeeiras". Que nos anuncian que a vendima está perto, que o "resurexit" do "Himno ao viño" está próximo, a morte da uva traerá un novo rei ás terras. E con estas pinceladas comezamos a nosa viaxe. Quizais debamos presentar o lugar do que vos queremos falar e para iso que mellor que amosar os cumes que rodean estes vales. Con arruada refrega a "Lastra" o ventre das súas ladeiras, ten unha enchente de inverno e ceiba arrotos de brétema. A Serra da Lastra animalizada coma un xabaril amosa unha enchente de inverno. O vello Montouto tamén animalizado, ten comechón na pel producida polas bridas. "Montouto", vello petrucio, ten un proído dos diaños, róenlle as bridas as cabras cal se fosen carrachos. A moza Manzaneda, toda modernidade, fuma, como as belas señoritas dos casinos mentres que ten que escoitar as burlas de Trevinca. De seguro que o asisado Eixe consegue poñer paz entre tanta lea. A testa de "Manzaneda" fuma o tabaco das bouzas, e ata o ceo bota chamas e fume pola cachopa. A pena "Trevinca" tense por mellor moza cás outras e faille tolos acenos de burla ás montañas todas. A serra do "Eixe", que ve de lonxe aqueles acenos, un desafío lle manda polo correo do vento. O inverno agocha a paisaxe coa néboa que por veces aparece acoitelada polas raiolas do sol. O inverno é unha estación dura e os rigores do frío chegan a deixar as súas marcas no mesmo monte, mesmo as árbores choran a súa dor. A esgrevia e irta montaña mostra os poutazos do tempo en fondas rabuñadelas nas que corren os regueiros. A auga, escumante, entre as penas chouta, das fondas feridas é sangue que escoa. Os bidueiros, espidos pola fera man do inverno, coma linguas da montaña carpen a súa dor ao vento. No entanto, será a mesma natureza a que cure as feridas e as sangueiras, coa dura xiada, as neves e a néboa, e coa súa brancura faga apósitos medicinais que calmen a dor. Do rañado monte Os regueiros calla, e atalla a sangueira, a fría xeada. Deita o seu pano de neves por enriba dos cavorcos, para acochar as feridas do monte, o ceo bretemoso. Por fuxir da neve, tremendo co frío o vento ás carpazas, pídelle agarimo. Por momentos é este vento o que fere o monte, o vento frío do inverno. Máis atopamos noutros poemas, outros ventos. O vento do norte como portador de recordos da terra fría, en comparación co vento do sur. Vente, ventiño do norte, tráeme lembranzas dos montes, de branca neve cubertos; de parte da branca neve ven darme xeado beixo, que máis quero aterecer ao contacto dos teus beizos que sentir os agarimos de ventos moles e tépedos; trae a min o bruar fero; tráeme os laios musicais das xestas e dos piñeiros, pois quero ouvir, da montaña o baril belo concerto; quero trocar a moleza e dozura do bo tempo, polos ásperos aloumiños do varudo e forte inverno; quero que rente a min chegues cantando o canto guerreiro do norte, e que cheo de azos, mates o canto meigo do brando sur, teu inimigo; quero verte de min preto; quero ese teu bruar rouco non o carpir silandeiro e feminino das bris maina cal choro de neno. E pois non quero tenruras Este fero vento do norte, este fero guerreiro tráelle ao poeta forza e azos para unha loita, e máis a música que o monte achega non é outra cousa que un canto guerreiro que nos transporta aos chamados á loita do himno galego do prócer Eduardo Pondal. En contraposición, o vento do sur aparece representado coma débil e choromiqueiro. Outras veces o vento está animalizado, por exemplo coma o can da pastora lúa: Ten sede de habenza das nubes e baixa a beber no río, pérdense algunhas ovellas entre os carballos espidos. A pastora lúa coas mans de luar, acénalle ao vento, quen, ladrador can, pola carballeira vainas buscar, e aos eidos do ceo vólveas a levar. Ao sentirse magoadas polas poutas das estrelas, cara a banda de Santiago todas dan sebo ás canelas Correndo o vento tras delas foi bater contra uns penedos, esnaquizou a cachola, ficou ouveando e morrendo. A lúa, branca pastora, toda a noite anda a chorar; polo vieiro de Santiago fuxíronlle habenza e can; ha de vir seu pai o sol, tenlle medo ao seu rifar e corre, denantes que veña tras do monte a se agachar. Noutras ocasións, estes ventos son mozos namoradeiros que queren enguedellar ás estrelas e á lúa, como vemos no poema "Muiñada". Os ventos, mozos de pobo, polos agros a cantar, terán de rubir ao ceo pola noite a rebuldar. Ao ver o muíño a escuras ruben os ventos a présa, xunto á muiñeira lúa, e xunto as mozas estrelas. A señora lúa, chiscándolles os ollos ás mozas estrelas aos ventiños mozos, arranxa as parellas, cada un ao seu choio, e, co máis varudo, ponlle ao sol os cornos De regresarmos coa vista ao monte, podemos facer un catálogo de árbores propias deste ecosistema, na meirande parte árbores de ribeira e de orixe tradicional, malia que xa nos tempos de Florencio comezaban a aparecer especies foráneas. Estas especies ás veces axudaron a mellorar as producións e noutras achegaron pragas e enfermidades. O ciprés, a árbore senlleira e representativa dos pazos, das grandes casas e anfitrión de moitos cemiterios aparece transformado nun espazo relixioso, nunha capela. Nótese a linguaxe destes versos onde a escolla dos adxectivos é tan perfecta que consegue crear unha imaxe visual moi poderosa. Nin clásico ciprés: xeometría circia e lanzal, do reiseñor capela, mística oxiva, ergueita escintilea do vello pazo ou da espadana esguía. Seguimos co catálogo e fálanos dos bidueiros e deles recórdanos outros tempos cando os camiños e as estradas eran para os camiñantes e acostumaban estar escoltadas por estas árbores para fornecer de sombra os traxectos. Aparece o eucalipto, o piñeiro cantarín e máis os ameneiros decorados cos novos brotes que dan sensación de seren pequenas pedras preciosas a decorar a árbore. Ningún deles consegue a categoría da árbore senlleira e tradicional da zona, o castiro ou castiñeiro. Nin as bidueiras en verde teoría, veira da estrada, a devecer na arela de camiñar e camiñar por ela, romeiros dunha eterna romaría. Nin o eucalipto a acoitelar os ventos. Nin o piñeiro a marmular concertos. Ni a esmeralda a tremer dos ameneiros… Namórame o feitizo do tesouro -fino brocado de candeas de ouro- enfeite dos petrucios castiñeiros. Os castiñeiros que na meirande parte das veces aparecen floridos coas candeas a decorar a súa follaxe, son petrucios e senlleiros. Os ourizos aparecen como nobres fidalgos nesta bonita alegoría que ten por título "Romanzo do cabaleiro Ourizo". Relátanos as bondades deste pazo, da súa relación cos seus vasalos; nel tamén atopamos o que na miña humilde opinión é unha das imaxes máis amábeis do poeta. Ese ourizo vello que ao sorrir nos amosa o seu tesouro, é unha metáfora tan plástica e visual que evoca de forma instantánea a imaxe dun ourizo abríndose e amosando os seus froitos. Aínda que rendas non cobre, no outono de ouro vén cheo o seu verdecente pazo o ourizo, bo cabaleiro. e cando olla tal tesouro o ourizo, que xa vai vello, sorrí, e ao sorrir mostra a nobreza do seu peito, espallando ouro e bondades entre os seus ditosos servos. Agora ben, os castiñeiros tamén poden presentarse coma seres do alén, coma membros dunha Santa Compaña coa que nos fala da eternidade destas árbores. Seres entre o mundo dos vivos e dos mortos que seguen en pé aínda que xa non sexan árbores sans e produtoras. Fixémonos no cambio de linguaxe, nomeadamente na escolla de adxectivos que nos transporta a unha escena de dor e loita contra a morte. Estordegados, no derradeiro pulo da morte, erguen ao ceo as irtas gallas con desespero Mecos sinistros, a poren medo, vestindo panos de neboeiro, nas arrepiantes seráns do inverno Estes castiñeiros feridos pola enfermidade atopan consolo na mesma natureza que trata de protexer até o derradeiro alento as árbores A gris mortalla do mole tamo, que ten piedade das carachochas, anda a embrullalas, con agarimo, para acubillalas da fría choiva. Deixemos de lado o pano do escenario de Valdeorras e tentemos mergullarnos nos sons que se nos amosan nos poemas. Xa falamos do vento e dos piñeiros como cantores, agora falemos dos paxaros. Florencio consegue trasladar o son da primavera a través dos paxaros que aparecen nos seus escritos, o reiseñor, a milpéndora, a anduriña que é unha falangueira: A paroleira anduriña anda a falar polo baixo coa bris, vella contequeira que marmura entre os carballos. "Unha noite no muíño moitos din que non é ren, mais, sabendo aproveitala, nela moese moito e ben" Coa personificación de todos enche Florencio este escenario cuns actores moi especiais. Pechamos este apartado dos paxaros facendo referencia un poema no que o poeta utilizando os recursos formais das cantigas medievais nos presenta o cantante por excelencia destas terras, o reiseñor. Reiseñor meigo que no agro florido Arrolas cantando ao serán durmido ¡Ouh doce trobeiro! Reiseñor meigo que no agro vizoso Arrolas cantando ao serán fermoso ¡Ouh doce trobeiro! Arrolas cantando ao serán durmido Que escoita a cantiga do son esvaído ¡Ouh doce trobeiro! Arrolas cantando ao serán fermoso Que ouve o feitizo do son agarimoso ¡Ouh doce trobeiro! Deixando de lado o sentido do oído pasemos a refrescarnos nas augas destas terras, xa apareceron os pequenos regueiros que no inverno parecían feridas do monte, mais tamén se nos fala do pasado mineiro da zona nunha bela historia sobre o río Sil ao que as penas Gardas civís levan preso por roubar o ouro. A Cadea. As penas gardas civís, ao río Sil lévano preso. Seica din, que aló no monte, zugoulle o sangue aos regueiros; forzou doncelas fontes; e roubou o ouro das serras para gastalo no mar no cabaret da sereas. Ora ben, hai outras augas que debían transportar a Florencio a un mundo amábel e pasado, as augas do río Farelos. Vémolo neste poema A Caldeira Do riu de Farelos ehí ven a caldeira pra amatala sede de tódalas terras. Espelliño ledo, cristal manseliño, ven cantaruxando veira dos camiños. O seu ben reparte, cal Samaritana, e acaba probiña, e morre escoada. Quizais por estas augas, canalizadas para a rega das terras de labradío, tamén xogou Florencio aos barquiños igual que os cativos e as cativas da aldea fixeron até moito tempo despois. E non podiamos pechar esta viaxe pola terras de Valdeorras sen nomealas a todas: Nomes da veira do Sil, Val de Afreixo, Val de Godo, a Pena da Moura, o Castro, Porto Mourisco, Baxeles, Córgomo, Castelo, Arnado, Outarelo, Millarouso, Portela, Cesures, Arcos... Nomes, nomes de Valdeorras, dóce e sonoroso canto! Florencio faino no poema "Nomes" no que introduce a toponimia do seu novo fogar en Nova Galicia, e así achegándonos eses lugares exóticos retoma na memoria os nomes da terra. Faino quizais tamén coa teima, tan necesaria, de recordar a necesidade do uso dos topónimos tradicionais e reais de Valdeorras. A viaxe chega á fin, agardo que fose do agrado dos lectores e antes de rematar deixo unha recomendación, unha suxestión. Hai moito máis Florencio do que aquí aparece, hai moita máis poesía e moitos máis mundos poéticos que coñecer da súa man. Non perdan a ocasión.