'Ciudad de la Selva'. A guerrilla antifranquista chega á gran pantalla

A historia da Cidade da Selva, entendendo a mesma como ese lugar no que se organizaba e ocultaba a Federación de Guerrillas de León-Galiza nos montes de Casaio, foi sempre considerada case como un mito por parte de especialistas que estudaron o momento histórico posterior ao golpe de Estado fascista de 1936. Ao mesmo tempo, para a veciñanza desa parroquia do leste do municipio de Carballeda de Valdeorras que non chega aos 300 habitantes, significaba o segredo máis traumático do seu pasado recente. A chegada a Casaio do colectivo Sputnik Labrego en 2017 e o seu traballo arqueolóxico conseguiu sacar á luz moitos dos aspectos materiais dese pasado, como foron as vinte construcións rudimentarias empregadas pola guerrilla ("chozos" como se lles denomina tradicionalmente no pastoreo) das perto de 50 que sinala a documentación conservada que poderían ter existido naquel momento. Nese contexto, e tras varias incorporacións ao proxecto arqueolóxico tanto a nivel historiográfico como antropolóxico, é no ano 2019 cando a produtora Metropolis.coop comeza o desenvolvemento dun proxecto audiovisual en forma de documental. Unha película que levou, ao final, máis de tres anos de traballo documentando as experiencias das e dos protagonistas arredor da comarca de Valdeorras, filmando a documentación existente sobre a guerrilla e os fuxidos, así como rexistrando os complexos enclaves da denominada pola propia guerrilla como Cidade da Selva. Unha historia oculta no tempo Para o director e produtor deste documental, Miguel Riaño Roa (Valladolid, 1989), foi a súa estrea nun proxecto destas dimensións tras realizar varias curtametraxes. En conversa con Sermos Galiza explica que a idea inicial comezou aos poucos, "avaliando" o traballo que estaba realizando Sputnik Labrego a través da súa relación co seu coordinador, o arqueólogo Carlos Tejerizo (Arrecife, Canarias, 1987), e o interese deste por contar coa opinión dunha persoa allea ao mundo da historia. "Coñecía a Carlos, visitei o lugar e vimos a posibilidade de facer unha peza audiovisual propia e conseguímola levar adiante grazas ao apoio da xente de Casaio e da apertura dunha plataforma de micromecenado", relata. O filme Ciudad de la Selva, segundo palabras do seu creador, "reformula" a cuestión de interese e supón "o primeiro achegamento a esta historia oculta e tabú até agora", mostrándonos a realidade que se oculta tras o que, até hai apenas uns anos, era considerado practicamente un mito. A idea foi "facer pedagoxía" trasladando os achados máis "de ámbito académico" ao gran público "para que sexa útil, para que a comunidade saiba da súa historia e permita dar a coñecer tamén noutros países o que consideramos unha situación singular", apunta o realizador. Para levar a cabo esta proposta audiovisual tivo que diferenciarse, como el mesmo recoñece, do tratamento que faría unha historiadora ou un historiador. Por este motivo prescindiu de moitos elementos propios da investigación, tendo en conta de que para trasladar á gran pantalla o relato que buscaban terían "un tempo finito" para explicar o que alí aconteceu. Por este motivo diante de toda a información facilitada polo equipo arqueolóxico e de historiadores tiveron que facer "unha ponderación entre as testemuñas recollidas e o propio contexto do relato, de maneira que non se deforme a percepción sobre a cuestión". Unha tarefa por momentos "pouco atractiva polo seu tedio" que representa "cortar certos elementos, que non deixar de ser veraces mais que non son representativos" e tendo coidado de "non deixar atrás algún aspecto científico importante aínda que a proposta foi que no resultado final hai un oco para que o público poida valorar a mediación que facemos nós de toda a información". Desde Sputnik Labrego, o arqueólogo Carlos Tejerizo, recoñece a Sermos Galiza que se discutiu moito no proceso de realización deste documental. "Son linguaxes diferentes, nós procuramos chegar ás raíces do problema moi complexo, e o audiovisual é a maneira de simplificar a mensaxe para que chegue ao gran público", clarifica, "mais neste aspecto está o máis interesante do documental", engade. Desde o inicio pensou que a historia da Cidade da Selva "era abondo potente como para transcender o traballo académico e pasar a ser divulgada doutra maneira". Se o colectivo centra o seu traballo na transformación da paisaxe do rural ao longo dos séculos, no caso de Casaio acontecía dunha maneira directa mesmo cos obxectos que foron atopando nestes anos de escavacións que "tamén eran potentes a nivel visual como para que pasasen a formar parte dun documental". Pon como exemplo un revólver de finais do século XIX que supón "o primeiro que se atopa no seu contexto arqueolóxico" e que fala, sostén Tejerizo, "da necesidade que a guerrilla tiña de reutilizar todo o material dispoñíbel para poder desenvolver a súa acción". Unha rodaxe difícil O documental Ciudad de la Selva está baseado nas testemuñas, nas pezas arqueolóxicas e no material de arquivo de diferente índole. Por esta razón contou con tres liñas de traballo. Na primeira o equipo de realización tivo que acompañar o colectivo Sputnik Labrego ás escavacións para facer un seguimento do seu labor. Na segunda, acudiron aos arquivos e aos museos que facilitaron un volume importante de información. Por último, nunha terceira, centráronse nas entrevistas de persoas que achegaron as súas lembranzas sobre a etapa en que a guerrilla estivo nos montes de Casaio. Riaño explica que todos estes apartados tiveron a súa dificultade á hora da rodaxe. "Chegar ao propio lugar onde están os chozos levounos moito tempo", afirma. Desde o emprazamento onde tiñan o seu "campo base" leváballes unha hora de traxecto en vehículos todo terreo a través de pistas forestais para logo contar cun traxecto de entre dúas e tres horas a pé até o escenario da Cidade da Selva. "Contando que logo tiñas que gravar e voltar outras tantas horas cargando cun equipo de realización moi pesado", relata o propio director. No caso de acceder aos arquivos a complicación veu polo, aínda, difícil acceso que teñen. Pasoulle ao equipo de Metropolis.coop cando quixo gravar no Arquivo Militar de Ferrol, institución que garda agora mesmo a documentación máis importante. "Tivemos que agardar case dous anos para poder acceder coas cámaras e tampouco nos deixaron moito tempo para coller todas as imaxes que queríamos", sinala o director, "polo que o noso traballo alí foi moi precario e acelerado ademais de ver como unha parte do material gardado non estaba en moi bo estado de conservación", engade. Por último, a realización das entrevistas foi, para Riaño, "un traballo no que entra a paciencia e a busca da apertura das persoas escollidas para que se dea abondo confianza nun primeiro momento ou se, como aconteceu en varias ocasións, ter que repetir a gravación outro día". O silencio durante tantos anos sobre a Cidade da Selva, salvo no ámbito académico, ten, para Riaño, unha relación directa coa represión. "A xente de Casaio estaba no medio dun conflito no que eran habituais as agresións e os roubos por parte da Garda Civil con membros que, ademais, non formaban parte desa comunidade a diferenza de certos guerrilleiros que podían proceder da contorna", asegura, "razón pola que neste tempo tiveron a idea de que falar disto podería levar a unha reprimenda", engade. Na colaboración da poboación co equipo de investigación entrou en xogo a confianza que tiñan polo trato durante estes anos co colectivo Sputnik Labrego. "Hai que ter en conta que para moitas e para moitos foi unha experiencia traumática na súa infancia, mesmo en persoas con dificultades para lembrar algo recente aínda tiñan moi presente o que aconteceu nos anos 40 na súa contorna", indica Miguel Riaño. Coa intención de centrar o protagonismo na xente e na paisaxe de Casaio, o equipo de gravación, segundo o realizador, "foi mínimo" até o punto de singularizarse en "colocar un micro e unha cámara para non crear unha atmósfera de seriedade que puidera frear as intervencións". "As voces que queriamos privilexiar no documental eran as da xente que tivo un impacto nos acontecementos deses anos", indica Tejerizo que explica que a disposición a falar das testemuñas "podería explicarse pola necesidade que ten a sociedade civil de falar do seu pasado recente agora que, semella, existe esa posibilidade". A repercusión do documental e dos achados A estrea do documental tivo lugar o pasado 17 de setembro no Teatro Lauro Olmo do Barco de Valdeorras. Despois de pasar por Badaxoz, Salamanca e O Carballiño, de cara a este 2023 as primeiras citas, con data aínda por confirmar, serán nos municipios de Allariz e Cangas. Unha das intencións polas que se levou a cabo o documental, que coincide coa proposta polo colectivo Sputnik Labrego, foi dar a coñecer ese pasado recente fóra mais tamén dentro da propia veciñanza de Casaio. O audiovisual foi, e está a ser, outro elemento a sumar nas actividades que se realizaron estes anos, como as xornadas de 2019 coincidindo coas festas parroquiais. "O traballo que realizaron desde o colectivo, por sorte, levaron á comunidade a coñecer a súa historia e os bens de valor que teñen, mesmo a decidir sobre o seu futuro e o que é máis importante no ámbito patrimonial", cre o director de Ciudad de la Selva. Unha vez rematadas as escavacións, os materiais recollidos entregáronse de maneira oficial no Museo Provincial de Ourense, unha forma, para Sputnik Labrego, "de integrar a Cidade da Selva e os achados contemporáneos dentro do que consideramos como patrimonio". Malia non ser un proceso doado, salientan que "implica protección e ver estes lugares como interesantes para comprender a nosa historia". O colectivo vai máis alá e pensan en construír un museo en Casaio que recolla todos estes obxectos "e conte esta e outras historias nas que estamos traballando como é a do volframio e as paisaxes comunais".