Cemiterios: galerías de arte por explorar

Non son unicamente espazos para os que mirar en unha ou dúas datas ao ano. Non son lugares nos que teñan que predominar a dor, o loito e as bágoas. Nin sequera son ambientes que precisen de ducias de arranxos florais para lucir. Máis aló da simboloxía relixiosa, moito máis aló, a Galiza garda verdadeiras xoias artísticas, patrimoniais e sociais atrás duns muros que a priori resultan tebrosos á maioría. Os cemiterios en xeral -aínda que uns poucos sobresaenchegaron a converterse hoxe en galerías de arte nas que destacan os símbolos, as esculturas, os materiais e até as personalidades soterradas nunha ou noutra vila. Pero a estas salas de exposicións aínda lles faltan visitantes que se acheguen a descubrir os seus tesouros con outros ollos, cun prisma diferente ao que rodea a morte. Estas infraestruturas necesarias en calquera localidade -xa sexan de carácter civil ou relixioso- son valores patrimoniais dos que se poden tirar lecturas sociais, urbanísticas e até turísticas. Non en van diferentes administracións públicas fixeron o seu esforzo para que os seus recunchos de enterramento máis destacados fosen incluídos en listaxes nas que se pon de relevo a súa singularidade. O de San Froilán, en Lugo, ou o de Santo Amaro, na Coruña, forman parte dun itinerario de 60 cemiterios europeos destacábeis polas súas particularidades. A Ruta Europea dos Cemiterios é unha referencia para moitas viaxeiras e viaxeiros e nela teñen cabida desde as dúas referencias do país até o Ferrara Charterhouse Monumental Cemetery e o The Northern Cemetery, en Estocolmo, pasando polo The Non-Catholic Cemetery Rome e tamén polo Cemetery of Agramonte, que se pode percorrer nunha desas habituais visitas de galegas e galegos a Porto. Sobre estas instalacións, o Consello de Europa lembra que "forman parte do noso patrimonio material debido ás obras, esculturas e gravados que os adornan e á súa disposición". Fai fincapé no seu valor inmaterial e na "nosa realidade antropolóxica", pois veñen fornecer "un contexto dos usos e costumes vencellados á morte". Aí, guste máis ou menos, aparece recollida parte da memoria histórica. "A visita literaria dos grandes do Rexurdimento" Alguén que pode dar boa conta dese vínculo é o guía-actor Suso Martínez, senlleiro paseante de Santo Amaro desde 2012. Se ben as visitas nocturnas ao espazo viviron un freo coa pandemia, a ánima en pena Fiz Cotobelo (tomando prestado o corpo de Martínez) foi testemuña de moitas procesións da Santa Compaña polos camiños nos que se organiza o lugar. "É un dos cemiterios atlánticos máis importantes de toda Europa e un dos máis antigos", destaca, sen esquecer que o ano próximo -quizais co regreso deses percorridos "dramatizados"- chegará o 210 aniversario, xusto dez anos despois da publicación dun libro especial e de que Xoel López lle cantara. Pero a memoria, máis que nos últimos anos, está en nichos como os de Pondal, Curros ou Manuel Murguía, entre un "elenco tremendo" de grandes persoeiros da cultura da Galiza que alí xacen. De feito, da que vén protagonizando desde 2012 como ese personaxe que lembra "o mundo d'O Bosque Animado de Wenceslao Fernández Flórez" di que é a "visita literaria dos grandes do Rexurdimento". E ademais ten o mérito de ter sido o itinerario turístico "con maior demanda do Estado". Por que? Porque achegarse a un cemiterio tan destacado, ademais contando cunha explicación e o xogo da noite, os fachos e o "misticismo"... O romanticismo "pondaliano" achegado á corrente do Reino Unido fixeron que mesmo xente de fóra do país viaxase á Coruña para gozar do turismo necrolóxico. A cidade é "unha potencia" na que, segundo Martínez, tivo moito que ver a historia do militar Francisco Espoz y Mina -moi recoñecido en Inglaterra e mesmo nomeado nun poema de William Wordsworth porque deixou pegada en moitos británicos- e de Juana de Vega, que foi soterrada en Santo Amaro co seu corazón. Unha potencia cun resplandor aínda incomprendido na terra Da época de Rosalía até as Irmandades da Fala tamén se conservan "sepulturas monumentais" que atraen o ollo foráneo, pois falan dunha burguesía moi florecente e dunha forma de vivir que durou varias décadas na cidade. Até ese recuncho do Atlántico viaxaron ano tras ano xentes que organizaron as súas feiras en función da confirmación para acompañar a Fiz Cotobelos (é dicir, a Suso Martínez) entre as tumbas. Porén, "aquí os cemiterios, en xeral, non se visitan; é algo máis propio de Centroeuropa e dos Estados Unidos". Para quen aínda teña dúbida de que paga a pena reservar un tempo de lecer para descubrir o que agarda na necrópole, mesmo se poden atopar símbolos da masonaría e da mitoloxía atlántica. Pero símbolos hainos en moitas localizacións da Galiza e Suso Martínez non dubida en sinalar outras afastadas da urbe. Propón, por exemplo, coñecer a de San Froilán, en Lugo; Santa Mariña de Dozo, en Cambados; ou Santa María A Nova, en Noia, onde mesmo hai "sepulturas gremiais pola tradición medieval". Iso si, se tivese que elixir prefire aquelas infraestruturas rurais onde se conservan "obras de cantaría" que "son unha sorpresa para os sentidos", como pode ser o caso de Goiriz, na Terra Chá, e Xerdiz, en Ourol. Se aínda así as e os profanos neste tipo de descuberta optan polas necrópoles urbanas, tamén está a de Mondoñedo. Recitar a Cunqueiro, Pascual Veiga ou Leiras Pulpeiro "Propoño ir cun libro de fantasías e ler algún texto xunto ás tumbas de Cunqueiro [cunha sepultura pouco destacábel pero unha inscrición digna del], Leiras Pulpeiro ou Pascual Veiga", recomenda o guía e actor Suso Martínez. A parada en Mondoñedo non debera ser casual cando tamén o turismólogo Guido Álvarez a recomenda, porque, ao igual que a vila o seu espazo reservado á morte "é moi harmónico e moi bonito". Igualmente coincide á hora de instar a incluír Goiriz na ruta, dadas esas espectaculares cruces "góticas" que rachan coa paisaxe lóxica en Vilalba e no resto da Terra Chá. Álvarez ten a súa resposta a aquelas persoas reticentes pola posíbel carga relixiosa destas apostas culturais. "Hai xente que non desexa ir a un cemiterio cando morra pero que é capaz de valorar o patrimonio católico, musulmán ou doutra relixión", di. Desde o seu punto de vista, un dos "principais atractivos ou alicientes para visitalos poden ser as personalidades que están soterradas neles, pero tamén as contornas escollidas pola súa beleza. O propio Álvarez foi a Montparnasse, en París, para localizar as sepulturas de Simon de Beauvoir e Jean-Paul Sartre, por indicar só un exemplo do coñecemento e da perspectiva sobre o tema que posúe. "Cada vez son visitas máis recorrentes nas nosas viaxes e imos dándolle unha volta a moitos espazos das cidades e vilas", afirma, destacando que quizais a pandemia e a obriga de moverse nas proximidades axudaron a procurar esas "marabillas que están perto". Mais o habitual é marchar fóra para acudir a unha necrópole e, da mesma forma, son primeiro as estranxeiras as que descobren os cemiterios galegos para logo "facer ver o valor que teñen as cousas" que un ten ao lado da casa e arredor das que, de feito, hai unha cultura moi significativa. Ademais, as novas xeracións viven estas eleccións "con total naturalidade" fronte ás reticencias das persoas máis maiores. Esa fonte de coñecemento pode ser explorada en San Froilán, que garda "un mausoleo neogótico que foi considerado o mellor monumento funerario de España no ano 2015" e dá acubillo aos restos de "Uxío Novoneyra, Ánxel Fole, Luís Pimentel...". O medievo oculto polo esplendor romano cobra vida Tamén "extramuros", como sinala Álvarez ao aludir ao "conxunto histórico de San Lázaro, en Lugo" onde toma protagonismo "a lembranza do Lugo medieval", esquecido ou oculto polo esplendor romano. Alí, en San Lázaro, estivo por exemplo "o primeiro peregrino da historia, Alfonso Casto". O complexo tivo a súa orixe "no século XII e o conxunto de hoxe é de XVIII e inclúe un lazareto, un leprosario, a igrexa e o cemiterio" cuxo encanto está fóra de toda dúbida ao explorar algunhas imaxes. Seguindo esta liña, a Deputación de Pontevedra tamén ten organizado no pasado rutas para coñecer algúns cemiterios destacados por unhas ou outras cuestións e o feito de que se repetisen varios anos amosa que existe algún interese por parte da cidadanía. "Malia que nas súas orixes non foron construídos para a súa visita cultural e turística [...]; hoxe en día preténdese dar unha volta a esa visión tradicional, dando a coñecer a súa historia e cultura, co único fin de difundir os seus valores", destaca a turismóloga Verónica González Vela na súa tese sobre o turismo necrolóxico, que foi presentada na Universidade de Zaragoza. Como o resto, esta estudosa, que chega a falar do "dark tourism", insiste en que as necrópoles conxugan a parte patrimonial quer material -"obras arquitectónicas e escultóricas"- quer a inmaterial ("incluíndo os aspectos históricos, a antropoloxía e as prácticas funerarias)". Pola súa banda, nun traballo da mesma tipoloxía, o experto Óscar Martínez Trillo lembra que "algúns dos edificios ou monumentos máis coñecidos e visitados internacionalmente están relacionados coa morte". Non hai máis que pensar nas pirámides ou nos hipoxeos, por sinalar un exemplo, polo que salvando as distancias non é tan raro rachar cos tabús e comezar a ver os cemiterios galegos como as galerías de arte que son. Mesmo nas infraestruturas máis pequenas, dos lugares máis escondidos, pódese tirar unha aprendizaxe cultural, social e de beleza artística. Na costa galega hai algúns sepulcros que así o demostran. No rural menos visíbel tamén. E sen necesidade de pensar en se unha cre ou non antes de animarse a dar o paso... Porque, como subliña o turismólogo Guido Álvarez, gozar das orixes sociais a través da súa arte -malia que sexa a fúnebre-, do que fai e fixo á sociedade como é "vai máis alá das crenzas e da relixión". Un espazo de libro Nalgúns casos é tanto o potencial que atoparon as administracións públicas nos cemiterios que mesmo deron para editar libros. Así aconteceu con Santo Amaro, na Coruña dado que xa en 2012 saíu do prelo o volume O cemiterio de Santo Amaro. Memoria de dous séculos para rememorar precisamente ese aniversario. O bicentenario do espazo impulsou a edición dun volume en castelán, galego e inglés para a promoción turística. A posta de largo do escrito, no que participou o propio guía Suso Martínez, bo coñecedor de toda canta historia agocha este lugar da cidade, mesmo mereceu a actuación do cantante coruñés Xoel López. Mentres os textos escritos deron "esplendor ao cemiterio como símbolo do patrimonio cultural e arquitectónico da cidade", mesmo urbanístico, o tema composto por López polo bicentenario deulle maior visibilidade cara a fóra.