Cando o cinema habita a rúa: Un paseo polo Play Doc

"Un festival de cinema ten que ser algo máis, que non é pouco, que unha sala de proxeccións", afirma o codirector de Play Doc, Ángel Sánchez. Por iso, entre as diversas actividades e dimensións que atende esta cita calidoscópica, decidiuse repetir este ano a experiencia dos Cinema-Percorridos, unha sorte de paseos nos que a vila de Tui se converte en superficie de proxección para as hibridacións do cinema, a videoarte ou a instalación. "Gustábanos a idea de romper a pantalla e buscar outros espazos de exhibición", confesa o director. A pasada sexta feira 24 de setembro tivo lugar a segunda edición, logo dunha inaugural "Noite á deriva", baixo a premisa "Visións nocturnas". Se ben a pandemia foi en certo modo a que provocou que se levase a cabo, polas restricións que asolagaron a cultura en 2020 , Sánchez asegura que fixo "cristalizar unha idea que xa tiñamos desde hai tempo": unha ruta de videoartistas que pon ademais "en valor o propio patrimonio urbanístico e arquitectónico da cidade, unha visita turística para redescubrir a contorna desde outra ollada". Esta actividade enmárcase no espírito do festival de "tratar de dialogar non só dentro do cinema con outras disciplinas, senón tamén con outro tipo de artes", explica. "A personalidade do festival está moi ligada ao lugar, polo seu carácter de fronteira xeográfica, pero tamén na proposta programática que busca, dalgunha maneira, romper barreiras entre estilos, mesturar o documental e a ficción, a música e a videoarte...", engade. Na mesma liña, a cineasta Xisela Franco, comisaria desta sección, destaca que "estamos nun momento moi propicio para reflexionar en xeral sobre as fronteiras, sobre a mestizaxe e a hibridación do cinema. Coa explosión dixital, fronte a esa idea de que o cinema morría, nós pensamos que está máis vivo que nunca e hai que analizalo á luz dunha nova época. E nese sentido Play Doc é un festival de referencia a nivel internacional". No ronsel do 'live cinema' Franco explica que os Cinema-Percorridos traballan con conceptos como o live cinema (cine en vivo ou en directo), cos que o festival nos familiariza a través desta actividade. Este campo "ten que ver coa idea de improvisación", co espacial e co directo, co cal entra tamén en xogo "o elemento performativo", expón a comisaria. Así mesmo, alude ao concepto de "documental expandido, que vén da idea de cinema expandido", unha definición que xorde por volta dos anos 70 a raíz de experiencias que procuran sacar o cinema fóra das salas convencionais. A premisa é en aparencia moi sinxela, en forma de desafío. As artistas "escollen un espazo na cidade no que crean unha obra site-specific, ligada ineludibelmente ao lugar. A experiencia para o espectador é única, en comunidade, a través dunha andaina guiada por unha sucesión de performances por definición efémeras, volátiles, que permiten "ver o cinema fóra do cinema, nun paseo estético". Os fíos da memoria "Non queriamos que cada videoartista se achegase coa súa proposta concreta, sen ningún diálogo co resto", aclara Sánchez. De aí que a cada unha das participantes se lle dese un arquivo de super 8 telecinado por La Cinematográfica (Vigo), recollido de varias familias de Tui dos anos 70, 80 e 90, do que tiveron que apropiarse, levándoo ao seu particular terreo. Nese senso, o material serve para darlle uniformidade aos proxectos, co "reto de crear utilizando eses arquivos para que teñan esa especie de fío condutor". Así, no fondo, atópase a idea de que "o cinema ten un fundamental valor de recuperación da memoria, pero tamén de experimentación e vangarda", opina Sánchez. E é que o Play Doc é "unha aposta arriscadísima, porque facemos un festival de cinema de autor nunha localidade pequena, na fronteira con Portugal, onde non hai, como nunha grande urbe, un nicho de espectadores potenciais para este tipo de proxectos", destaca o director. Porén, o que podería ser un inconveniente, enténdeno "como unha fortaleza". Desde a personalidade do festival, sempre tiveron claro que "na propia programación os veciños tivesen certo protagonismo". Aí encádranse, alén destes Cinema-Percorridos, actividades desde a recuperación do arquivo doméstico até obradoiros para retratar as habitantes do lugar. O interior do cárcere A andaina dá comezo no cárcere, da man de Montse Pinheiro, que escolleu a lareira como espazo de reunión. "A miña intervención baséase no arquivo familiar e fala sobre o paso do tempo nos lugares que percorremos", di Pinheiro. A súa proposta, Fenda, opera sobre a pedra con texturas sacadas da pel da xente de Tui, explorando como se integran esas fendas dérmicas na textura do propio edificio. Escenógrafa e iluminadora, traballa habitualmente con elementos como a cerámica ou o debuxo, con algúns tipos de animación (stop motion e estroboscópica). Aquí a ilustración aparece como "parte importante do paso do tempo, na pedra, na pel e mesmo sobre os arquivos en super 8". Pinheiro asegura que se sentiu moi interesada por como "se lle pode dar unha volta [ao arquivo] para que se integre de novo nos espazos que están rexistrados". A continuación, Borja Bernárdez e Iria del Bosque (MIL111.lab) arrástrannos ao baixo da antiga prisión con SELBST, unha instalación inmersiva que, nas súas palabras, "reacciona ante as nosas paixóns máis ocultas, onde o ou a visitante funciona como un disparador dun sistema audiovisual". Así, a obra "respira nunha atmosfera concibida entre o pensamento Jungiano e unha perspectiva metafísica evolutiva da interacción das persoas coa vida". Baixo un pouso teórico sólido, parten da premisa "o que negas sométete; o que aceptas transfórmate", convidando ao "diálogo entre o eu consciente do espectador co seu eu inconsciente, representado por unha nube orgánica de puntos", din as creadoras. Como? Traballando con sensores, as imaxes modifícanse coa presenza das persoas espectadoras: "Canto máis lonxe esteamos da nosa esencia, menor será a nosa reacción interior, permanecendo nun estado de latencia abatido, hastiado e inapetente. Pola contra, canto máis nos acheguemos ás nosas verdadeiras paixóns e á nosa autenticidade, maior será a resposta emocional que obteremos da nosa psique inconsciente". O arquivo comparece desta banda coa veciñanza como "nunha nube de puntos tridimensional na que descifrar o contido dos filmes faise unha tarefa tan intensa como cando tratamos de introducirnos no inconsciente". Camiño do río Desde esta intensa viaxe interior ás nosas sombras e paixóns, Juanma Lodo ofrece unha "obra transicional", describe Franco, na que nos leva desde a primeira localización á seguinte parada, preto do río. "Comeza coa luz no seu estado máis primixenio, o lume, e remata coa proxección nas fachadas da zona vella de Tui", explica o propio artista, das imaxes da propia vila que lle tocou integrar como desafío. Trátase, pois, dun percorrido luminoso que xoga coa luz e coa sombra de diferentes maneiras, nunha instalación en movemento que roza a performance. "Juanma é un todoterreo, un hiperactivo", defíneo Franco. Lodo déixanos xunto a Juanjo Fernández Rivero (Gnomalab), quen escolleu como espazo o miradoiro da praza da Estrela. "É un referente a nivel mundial dentro do mundo das visuais e o mapping", preséntao Franco. Aínda que o seu nome poida non soarnos, de certo estamos familiarizados co seu traballo, pois é o responsábel dos espectáculos de proxeccións na fachada da catedral de Santiago. "Ademais desa dimensión, ten unha ollada única", di a comisaria, "el comezou coa idea do VJ e foi das persoas que dignificaron a actividade levándoa a un grao de lexitimación artística". Franco defende ademais que é un gran divulgador, deu de feito un curso dentro deste Play Doc. A súa intervención nos Cinema-Percorridos consistiu nunha performance de live cinema introducindo un elemento do láser, cuxas posibilidades artísticas está a explorar, coa colaboración de Carlos Suárez, etnomusicólogo cazador do patrimonio sonoro, que envolveu a obra cunha paisaxe sonora empregando sons do río. O título do traballo foi Valverveño. Nunca souben máis que agora e agora case non sei nada. O percorrido remata na Igrexa de Santo Domingo. Alí, Ángel Rueda e Ana Domínguez, imprescindíbeis no panorama do documental do país como fundadoras e directoras do S8, a Mostra de Cinema Periférico da Coruña, participan baixo o selo AA++, un laboratorio de creación cinematográfica que desenvolve a súa obra "a través da investigación e representación en vivo das tecnoloxías óptico-mecánicas do cine analóxico". Achégannos aquí parte do traballo que veñen investigando desde 2013, "vinculado directamente ao que denominamos Cine Expandido Doméstico, que se materializa, por unha banda, na procura e recuperación do cine familiar en formatos cinematográficos (8mm, super8 e 16mm), e, pola outra, na exploración das distintas formas de mostralo, inspirados pola obra do filósofo Ludwig Wittgenstein". Coa súa frase "Hai cousas das que non se pode falar, pero que existen e que sendo inefábeis só se poden mostrar", as imaxes "aparentemente inocentes, que retratan o cotián sen filtros, invócannos a todos e chaman directamente a nosa memoria, polo que o espectador forma parte do propio proceso cinematográfico, completando a través dos seus recordos e experiencias a película proxectada, grazas á capacidade poética e sensorial destas imaxes anónimas", explican. Empregan técnicas de múltiple proxección e colaxe cinematográfica, realizadas en tempo real, coas que ispen o cinema "de toda narrativa para potenciar o seu efecto atemporal e invocar a propia experiencia persoal, sen palabras, só con imaxes, alcanzando unha nova dimensión emocional onde habita a esencia poética das imaxes en movemento". Franco destaca que son os únicos que traballan directamente coas imaxes en celuloide, sen dixitalizar, o que resulta "perfecto" para fechar, pois "é como volver ao inicio das cousas". Foco nos visualistas Estas obras únicas, producidas ou adaptadas para Play Doc, implican atreverse, ademais, a pór o foco "na escena dos visualistas", á que a maioría das autoras e autores pertencen, agás Rueda e Domínguez, máis implicados co cinema experimental e expandido, do que son pioneiros no Estado. Isto non deixa de ser significativo no panorama do cinema e do documental contemporáneos, pois non é habitual, dentro das divisións que existen entre diferentes correntes artísticas, que isto aconteza, segundo destaca a propia comisaria, recalcando o compromiso e valentía do festival neste punto. Estes artistas "son moi tecnolóxicos, controlan programas e un coñecemento técnico moi preciso", conclúe, celebrando o compromiso do festival coa ruptura de fronteiras que ás veces illan de forma absurda distintos territorios de investigación.