Camposancos: Labirintos da memoria

O concepto lugares de memoria aparece en Francia a partir da segunda metade da década de 1970, e asóciase a un contexto en que se estende un sentimento de perda da "memoria histórica". Segundo Pierre Nora -historiador, editor e principal teórico do concepto- a Historia e a Memoria funcionan en rexistros diferentes: o rexistro da Historia baséase en documentos e arquivos materiais que reconstrúen os feitos, mentres que a Memoria é un pasado que se fai presente a través do afectivo, do emocional. Un lugar de memoria é un cruzamento entre a realidade histórica e a realidade simbólica. Segundo Nora -cuxa visión sobre as memorias "sectoriais" non deixa de levantar polémica- a Historia foi a creadora da conciencia nacional até hai unhas décadas, nas que as memorias particulares das minorías en vías de emancipación reclaman ser recoñecidas en pé de igualdade. O problema para unha nación cuxa historia foi escrita, na súa meirande parte, por historiadores que ignoraban ou refutaban os documentos materiais nos que deberían basear o seu estudo non é só que se oculte a súa Historia -que sempre se pode reconstruír en base a eses testemuños materiais- senón, sobre todo, que a Memoria deixa de operar como aglutinante cívico e colectivo: ninguén pode refutar, por exemplo, que existe un Panteón dos Reis da Galiza na catedral de Santiago, mais o rol simbólico que debería xogar na conciencia da cidadanía galega foi anulado por unha historiografía que sempre silenciou e desdeñou a súa relevancia no devir histórico. Nese sentido, o papel dos lugares de memoria nun país coma o noso enfronta a dificultade de recuperar o pasado nos dous planos, o histórico e o simbólico, servindo como lugares de lembranza mais tamén como motores do autocoñecemento. O exemplo do Panteón dos Reis é só unha mostra da enorme tarefa que hai por diante para recuperar unha autoestima atacada e desairada desde hai séculos. Camposancos Nos últimos tempos, o movemento de recuperación da Memoria relacionada co golpe de Estado de 1936 e a posterior represión que desencadeou permitiu que chegase até a opinión pública a historia do Colexio Apóstolo Santiago dos Xesuítas de Camposancos (A Guarda), utilizado polas forzas franquistas como campo de concentración entre 1938 e 1941. Brasilino Álvarez, membro do Partido Galeguista e alcalde da Guarda pola Fronte Popular, respondeu cun contundente "As vilas non se toman por teléfono" cando despois do golpe, recibiu unha chamada do Goberno Civil de Pontevedra esixíndolle que renunciase ao seu cargo. Mais as tropas franquistas, malia a teimuda defensa dos habitantes do Baixo Miño, abríronse paso e estabeleceron o reinado do terror, asasinando todo canto cadro sindical e político foron quen de aprehender. O propio Brasilino Álvarez, que presidiu o Comité de Defensa da República, foi fusilado en Tui o 9 de decembro daquel ano. O Colexio dos Xesuítas foi utilizado como prisión desde as primeiras semanas da represión, mais en outubro de 1937, fondeou en Baiona o vapor Ariachu, que traía máis de 3.000 persoas apresadas na fronte de Asturias, e o edificio pasou a converterse no campo de concentración que os albergou. En 1938, trasladouse até alí o Tribunal Militar número 1 de Asturias, polo que ademais da fame e a tuberculose, os prisioneiros tiveron que enfrontar un diabólico ritmo de "consellos de guerra" (entre tres e catro ao día) que ditaban penas de morte e cadeas perpetuas. Entre 150 e 200 fusilamentos tiveron lugar nos fríos amenceres do cemiterio da Guarda, e outros moitos presos foron trasladados en grupo e executados noutros puntos da Galiza: en Vigo, en Ourense, en Celanova, en San Simón... A crueldade das condicións en que estaban os prisioneiros valéronlle ao campo o sobrenome de "porta do inferno". A historia do campo de concentración de Camposancos está ateigada de historias de intentos de fuga e de solidariedade entre a veciñanza da Guarda e as vítimas daquel terror: enviábanlles alimentos para paliar a fame que pasaban, acollían nas súas casas ás mulleres dos presos que ían visitalos desde outras partes da península, mesmo houbo algún caso de matrimonio entre presos coas mulleres que lles ían lavar a roupa. Mais todo iso non abonda para que ninguén se ocupe de que o vello edificio do Colexio dos Xesuítas sexa recuperado dun esquecemento que o reduciu a unha ruína consumida, comesta polas silveiras e a piques de esboroar con todos os recordos de dignidade que conteñen os seus muros. Colexio dos Xesuítas O Colexio dos Xesuítas ten unha historia que non comeza co campo de concentración e que debería ser máis coñecida para un pobo que quere recuperar a súa identidade. O currículo do centro de ensino fai máis ofensivo, se cabe, o estado de abandono no que permanece. Fundado en 1875, constituíu a primeira tentativa dos xesuítas de estabelecer unha universidade privada no Estado e, a xulgar pola nómina de alumnos que pasaron por alí, o nivel intelectual do Colexio non debía ser pouca cousa. Estudou alí Manuel Portela Valladares, un centrista (cando iso existía) que chegou a ser Presidente do goberno da II República despois de ser un dos fundadores da Liga Agraria que liderou Basilio Álvarez, de fundar en Vigo o xornal El Pueblo Gallego, e de ser un dos asinantes do Pacto de Barrantes entre galeguistas e republicanos, que avogaba, entre outras cousas, pola plena autonomía política e administrativa da Galiza, pola galeguización do ensino e pola cooficialidade do galego e castelán. Durante a guerra, Portela Valladares fixo parte das Cortes de Valencia e, ao seu remate, fuxido a Francia, foi detido pola Gestapo, aínda que non foi extraditado, como pretendían as autoridades franquistas. Posteriormente, no exilio, sería membro do Consello de Galiza fundado por Castelao. Tamén saíu das aulas do Colexio campusino Antón Losada Diéguez, impulsor e ideólogo da revista Nós. Militante incansábel das Irmandades da Fala, Xaquín Lorenzo, 'Xocas', dicía del que "foi a semente da Xeración Nós". Losada Diéguez foi quen atraeu a Vicente Risco ao grupo de intelectuais que escribía en La Centuria, e seguiríao despois na constitución da Irmandade Nazonalista Galega: católico convencido, unha das súas teimas era galeguizar a Igrexa. Formou parte do Seminario de Estudos Galegos e da Misión Biolóxica de Galicia e presidiu a Asemblea Nacionalista de Lugo. Morreu prematuramente, aos 45 anos, en 1929. Ramón María Aller, o "pai da astronomía galega" foi outro dos alumnos do Colexio dos Xesuítas de Camposancos. Tamén membro do Seminario de Estudos Galegos, Aller construíu en Lalín o primeiro observatorio astronómico da Galiza e a Universidade de Santiago creou a Cátedra de Astronomía para el en 1944. Sempre en colaboración cos máis destacados astrónomos da Europa do seu tempo, logrou un recoñecemento internacional polos seus descubrimentos, observacións, cálculos e deseño de instrumentos científicos. Outros nomes poderían completar este catálogo de alumnos do Colexio que hoxe ameaza con derrubarse sen que a ninguén pareza preocuparlle, mais cabe mencionar como anécdota que por el pasou tamén, despois de que se cedese aos xesuítas portugueses, o cineasta portugués Manoel de Oliveira, sen dúbida o máis destacado director de Portugal. Barcos e historia literaria Mais os camiños da memoria que se cruzan nese lugar de Camposancos, premonitoriamente chamado A Pasaxe, non rematan no Colexio. É difícil adiviñar, porque nada o indica, que a poucos metros do edificio dos xesuítas se levantaban os estaleiros onde se construíu un pailebote de nome Constantino Candeira. Constantino Candeira era o nome dun empresario e político guardés da madeira. Foi deputado a Cortes na Primeira República Española e delegado por Pontevedra na Xunta Revolucionaria de 1873. Como outros que aparecen nesta vila, era xente brava: en febreiro de 1930 foi nomeado alcalde polo Gobernador Civil, mais o 21 de marzo renunciou ao cargo "por non estar de acordo coas directrices emanadas desde o Goberno Civil que chocaban coa súa persoal filiación republicana". Candeira, nunha época en que o Miño era navegábel polo menos até Tui, tivo a idea de construír el mesmo os barcos que habían de transportar o produto das súas serrarías. O primeiro barco que construíu levou o seu nome e, paradoxalmente, había de pasar a historia grazas a literatura: o piloto de navío en prácticas coñecido como Manuel Antonio escribiu a bordo deste barco o seu poemario De catro a catro. A memoria deste poeta e deste libro -fundamentais na historia da literatura galega- ben merecería que alguén se encargase de lembrar a construción do barco máis célebre das nosas letras. Renacemento e Barroco O labirinto da memoria pode continuar sendo transitado coa lembranza doutro Constantino Candeira, o fillo do anterior, que foi o arquitecto municipal de Santiago de Compostela e que interveu na renacentista Praza da Quintana para darlle a fasquía coa que coñecemos agora. No Seminario de Estudos Galegos, dirixiu a Sección de Catalogación Iconográfica de Galicia e del escribiu Otero Pedrayo: "Candeira quere a Compostela, leva na súa alma de artista a sinfonía grave e eterna das nobres arquitecturas, das rúas que gardan un rostro e un espírito, da ordenación radiante cunha estrela da vila apostólica. Non a considera un museo de cousas respetábeis senón como un gran ser vivo". Candeira presentouse ao posto de arquitecto da Deputación de Valladolid para que a súa muller, Pilar Fernández de Araoz, estivese máis perto dos seus pais. En 1933 foi nomeado arquitecto conservador do Museo Nacional de Escultura, e encargouse da reforma do edificio que o acollía, o Colexio de San Gregorio, e da instalación museográfica. Alí atoparíase coa máis importante colección de obras de Gregorio Fernández, natural de Sarria, un dos máis importantes escultores do barroco ibérico. Se cadra, o percorrido podería seguir indefinidamente, mais o importante é subliñar que as ruínas do Colexio dos Xesuítas de Camposancos ecoan con esas voces que non teñen quen as escoite. O material, o edificio do colexio, está a punto de desaparecer. O simbólico segue á espera de ser resituado nalgún espazo da nosa xeografía espiritual, para que a Historia non sexa só o que din os libros e se encarne na memoria dun pobo.