O Apalpador. Do Courel para a Galiza

Esteban Yañez definiu no seu momento o Apalpador como "o noso particular convidado de inverno". Este xigante carboeiro, orixinario das montañas do Courel, semella ocupar un espazo cada vez máis significativo en moitos fogares e espazos públicos espallados por toda a xeografía galega. Pouco a pouco, vólvese cada vez máis habitual ver como institucións públicas e colectivos sociais deciden apostar na promoción da figura do Apalpador como un dos eixos principais da súa programación do tempo de Nadal. Mais, se botásemos unha ollada vinte anos atrás, esta personaxe mítica das montañas do Courel era pouco máis que unha completa descoñecida para case a totalidade da sociedade galega. A primeira vez que se ten rexistrado nun documento algunha referencia sobre o Apalpador data de 1992, na revista Alicerces. Posteriormente, en 2001, foi cando o investigador José André Gonzâles Lôpez escribiu para a publicación Vaga-lume da Asociación Galega Corredor de Henares "umas primeiras linhas sobre este personagem", que para Gonzâles Lôpez era necesario "recobrar para a nossa tradição antes que seja tarde demais". Asomou así por primeira vez a figura do Apalpador no discurso público da Galiza, aínda que pouco ou nada se sabía da súa orixe ou dos seus costumes. Gonzâles Lôpez asegura que o Apalpador vén sendo a versión moderna dun deus milenario vencellado ao culto do Sol, previsibelmente anterior á chegada das lexións romanas a este territorio, mais que foi asimilada pola cultura existente neses primeiros asentamentos romanos. As orixes do mito do Apalpador Nun artigo publicado en 2006 baixo o título "O Apalpador: personagem mítico do natal galego a resgate" -e que o Nós Diario recuperou o 22 de decembro de 2020, Gonzâles Lôpez apunta a que a orixe do mito do Apalpador ten a súa chave de bóveda nas tradicións das poboacións prerromanas e romanas que asentaron no territorio galego e na franxa norte de Portugal durante séculos. O investigador asegura que o Apalpador vén sendo a versión moderna dun deus milenario vencellado ao culto do Sol, previsibelmente anterior á chegada das lexións romanas a este territorio, mais que foi asimilada pola cultura existente neses primeiros asentamentos romanos. O tamén investigador José Maria Blázquez, experto na época romana da Lusitania e da Gallaecia, estudou o culto á deidade Cosus, un ente fortemente vencellado co mundo agrario e da que existen diversos rexistros desde Santa María de Serantes, no concello de Laxe, até Nozeda do Bierzo e Arlanza, en León, ou Eiris, en Portugal. Outra das referencias que se poderían asimilar coa orixe do Apalpador vén do estendido culto a San Miguel na zona do Courel. Gonzâles Lôpez fai referencia a unha cita do celtólogo Jean Markale, na que manifesta que "durante a cristianización, numerosos santuarios convertéranse en montes de San Miguel". Neste sentido, Gonzâles Lôpez afonda nas primeiras fases da cristianización da Galiza como elemento de apropiación de moitos dos costumes prerromanos e romanos para a construción dun relato unificado sobre a relixión. Pon como exemplo a celebración do 25 de decembro como nacemento do neno Xesús, unha data que o cristianismo comparte con outras relixións e crenzas, nas que o 25 de decembro é recoñecida como o momento de "nacemento" do Sol, unha data de paso que precede ao tempo de inicio da sementada. O investigador cre que nas primeiras épocas de culto a unha posíbel deidade da que deriva posteriormente o Apalpador, este decorría precisamente no 25 de decembro. Porén, o cristianismo tería "presionado" até desterrar ese culto ao día de San Silvestre, o 31 de decembro. Sexa como for, as orixes históricas da figura do Apalpador pouco ou nada teñen que ver coa interpretación actual do carboeiro, aínda que segue a gardar certos elementos de semellanza cos ritos e costumes ancestrais, como o propio oficio de carboeiro, vencellado coa queima de madeira, unha actividade que para a simboloxía clásica garda unha profunda relación coas representacións solares. Foi a asociación Gentalha do Pichel, de Santiago de Compostela, a que en 2008 asumiu o papel protagonista á hora de promover a recuperación da personaxe A recuperación da figura do Apalpador Tiveron que pasar case dous mil anos para que a figura do Apalpador volvese estar presente no imaxinario dunha sociedade galega que nunca o coñecera como tal. Isto non quere dicir que o Apalpador fose un completo descoñecido en toda a Galiza, xa que o propio Gonzâles Lôpez recuperou varios testemuños de habitantes do Courel que tiñan constancia da personaxe. Mesmo conseguiu recuperar uns versos que pais e nais lles cantaban ás crianzas para que puidesen durmir: "Já chegou o dia grande,/ dia do nosso Senhor./ Já chegou o dia grande,/ e virá o Apalpador". Foi Gonzâles Lôpez o primeiro en traer o Apalpador á memoria, mais foi a asociación Gentalha do Pichel, de Santiago de Compostela, a que en 2008 asumiu o papel protagonista á hora de promover a recuperación da personaxe a través da recuperación e normalización dunha tradición que, naquel momento, se atopaba afincada unicamente nalgúns fogares das montañas do Courel. A asociación foi o primeiro colectivo en publicar un folleto con información sobre o Apalpador, cunha ilustración deste a cargo do artista Leandro Lamas. Este foi o primeiro paso á hora de diferenciarse da tradición de Papa Noel, vencellada fondamente ao capitalismo polo emprego mercantilista da imaxe do tradicional San Nicolás por parte de marcas como a Coca Cola, que dotou a Papa Noel do seu característico traxe vermello. A aposta decidida da f por normalizar entre as galegas o mito do Apalpador foi seguida axiña por numerosas asociacións culturais, veciñais, colexios... que aproveitaron o impulso da asociación para proseguir coa promoción do carboeiro. Como no caso doutras festividades -véxase o caso do Samaín- foi o pobo a que se encargou en primeiro termo e con máis empeño de popularizar "o noso convidado de inverno". Un ano despois de que a Gentalha editase o folleto divulgativo, foi Xoán González Otero quen publicou un conto infantil sobre o Apalpador para narrarlles a historia deste ás crianzas. Posteriormente, en 2012, a Gentalha do Pichel tamén produciu e gravou un documental co obxectivo de dar visibilidade á historia do Apalpador. O documental, aínda visíbel en internet, pretendía dar unha mostra "verídica" da historia do Apalpador, para o que a Comisión de Memoria da Gentalha do Pichel percorreu varias aldeas do leste da Galiza. O documental chegou nun momento no que un certo sector da sociedade galega acusaba de crear "invencións nacionalistas" ás persoas que, como as integrantes da Gentalha, pularon por dignificar unha tradición das montañas do Courel e universalizala no conxunto do noso país. Aos ataques deste sector, a asociación respondeu que "o Apalpador é un invento, un invento milenario que emana das memorias graníticas da nosa terra. Inventamos o Apalpador a cada inverno, a cada folerpa. Inventámolo e reinventámolo desde antes de que ti naceses". Numerosos concellos, non só da contorna da serra do Courel, levan moitos anos a deseñar unha programación cultural vencellada co tempo do Nadal e na que se teña en conta o Apalpador. Cada vez máis habitual nos fogares galegos Vinte e un anos despois da publicación de José André Gonzâles Lôpes e 13 despois de que a Gentalha do Pichel decidise pular pola normalización da figura do Apalpador, o que si é certo que o carboeiro aparece cada vez de xeito máis habitual como un hóspede peregrino nos fogares galegos. Aínda que a maioría das galegas segue a agardar que Papa Noel lle deixe uns agasallos baixo a árbore do Nadal, o número de familias que decidiron pasar ao Apalpador cando tiveron coñecemento do mesmo segue a medrar. Nese proceso de asentamento da personaxe no imaxinario colectivo da maioría dos estratos sociais, as administracións públicas xogaron un papel moi importante. Numerosos concellos, non só da contorna da serra do Courel, levan moitos anos a deseñar unha programación cultural vencellada co tempo do Nadal e na que se teña en conta o Apalpador. Recentemente, un cambio no panorama político do país permitiu que un novo actor institucional sumase máis esforzos á causa do carboeiro do Courel: as deputacións. Especialmente as Deputación de Pontevedra e Lugo, dúas das institucións que máis aumentaron nos últimos tempos o seu pulo pola normalización da figura do Apalpador. Se en algo se pode asemellar o Apalpador a outros persoeiros desta época do Nadal, como o propio Papa Noel ou os Reis Magos, é no xeito que empregan as diferentes institucións para representalo e para dalo a coñecer entre as galegas. Aínda que a tradición oral detalla o Apalpador como un home de longa barba que baixa do monte cun saco de castañas ao lombo, moitos concellos adoitan representalo nun desfile, no que vai acompañado dun cortexo de música tradicional, acto algo semellante ao desfile dos Reis Magos cada 5 de xaneiro. Un dos erros que máis habitualmente se comete ao arredor da figura do Apalpador é denominalo como "o Papa Noel galego", xa que aínda que ambos gardan certas semellanzas e tanto a súa orixe como evolución histórica puideron estar vencelladas en diferentes momentos, na actualidade a súa esencia é completamente distinta. Mentres que o Papá Noel xurdiu como produto da mercantilización exhaustiva do capitalismo, a figura do Apalpador foi recuperada polo movemento nacionalista galego, e o maior pulo pola normalización chegou desde as clases populares, e non desde unha gran compañía. Para as institucións, a normalización e difusión do Apalpador ten tamén un compoñente de promoción para determinados produtos e espazos. É o caso de concellos como Folgoso do Courel, que ademais do atractivo turístico das súas paisaxes e construcións tradicionais, suma tamén a oportunidade para os turistas de poder percorrer os mesmos sendeiros que o Apalpador emprega para baixar dos montes do Courel destino ás casas das crianzas galegas. Un dos argumentos esgrimidos tanto por José André Gonzâles Lôpez para seguir a investigar na figura do Apalpador e seguir a recuperar toda a mitoloxía popular existente tras da súa figura é precisamente que non se perda nos ecos da memoria a voz da Galiza de montaña Unha tradición a protexer e difundir O Apalpador é hoxe en día unha das tradicións galegas máis populares, a pesar de pouco tempo transcorrido desde que persoas como as que integran a Gentalha do Pichel decidisen entregar os seus esforzos para pór en valor a figura deste carboeiro. O Apalpador supón para a Galiza unha porta aberta en moitos sentidos, desde o punto de vista da lingua até as propias oportunidades turísticas mencionadas anteriormente. Un dos argumentos esgrimidos tanto por José André Gonzâles Lôpez para seguir a investigar na figura do Apalpador e seguir a recuperar toda a mitoloxía popular existente tras da súa figura é precisamente que non se perda nos ecos da memoria a voz da Galiza de montaña. Dos concellos das grandes serras do Courel, dos Ancares, cada vez máis despoboadas e con menos habitantes que coñezan da vida de antes. O Apalpador, por moi novo que semelle no imaxinario colectivo das galegas, é a viva representación da memoria dun país, o noso, condenado a desaparecer se non se loita por el. Condenado a desaparecer se o pobo e as administracións públicas non seguen a dar pasos decididos para a súa normalización e integración no día a día do Nadal galego. Existen diversas iniciativas para seguir a traballar nese camiño, como unha aplicación que permite seguir o percorrido do Apalpador polos concellos da Galiza, aínda que o esforzo debe ser maior. Un feito que non é só aplicábel a esta personaxe, senón a todas as tradicións de orixe galega que xurdiron ou que foron recuperadas a partir de procesos horizontais e de abaixo para arriba, da xente para as institucións. Esteban Yáñez aconsellaba nese artigo antes mencionado que as galegas "abran a porta ao convidado de inverno". Nun mundo en continuo cambio e no que as tradicións aparecen e desaparecen de xeito cada vez máis espontáneo, unha defensa decidida dalgúns costumes e ritos populares galegos como o Apalpador cun comprobado impacto positivo no desenvolvemento social do noso país poden supor precisamente a diferenza entre a construción da Galiza como un país dono de si mesmo ou o esmorecemento paulatino dunha rexión, asimilada culturalmente polas estruturas a servizo do capital. O Apalpador pode ser para a Galiza o reflexo de si mesma, e como nun espello, de como tratemos a súa figura dependerá a imaxe de nós mesmas que devolva o espello da Historia.