Alfonso Penela: arquitectura inconformista

Cada ano, ao remate do curso, Alfonso confíalle a cada xeración de arquitectos os mesmos dous consellos: non colaboredes no desastre, dilles. E tamén, e máis importante: non poñades escusas, facédeo cada vez mellor, non vos conformedes! Estas recomendacións son válidas tanto para quen comeza a traballar como para quen, como no seu caso, leva 38 de carreira. Aínda que tamén recoñece que: “O desastre (urbanístico) dábame pánico. Algún día terei como referente isto? Preguntábame. Tiña medo a contaminarme do lixo. Agora teño outra percepción, atopo moita liberdade. Podes facer as cousas que noutros sitios non che deixan” di irónico. A traxectoria de Penela comeza nos 70, indo a estudar a Barcelona, unha cidade moi diferente do seu Vigo natal. A cidade mediterránea posuía unha forte presenza da regularidade urbanística, grandes monumentos representativos e moitos colegas de referencia. Pola contra, a cidade galega crecera moi rápido e sen orde, perdera moito patrimonio edificado (especialmente durante o “desarrollismo”) e contaban con poucos profesionais de prestixio. A pesar diso regresa nos 80, xa como arquitecto, para asentar na cidade e construír a meirande parte da súa obra nela. Como el mesmo di, sen poñer escusas, proxecto a proxecto, tratando de non colaborar no desastre. Co tempo, converténdose nun dos arquitectos referentes da cidade. O vínculo entre as dúas cidades na vida de Penela nace nunha anécdota que conta habitualmente nas charlas. Con 15 anos acudiu a unha conferencia en Vigo do arquitecto Oriol Bohigas, moito antes de decidirse a estudar arquitectura. Pasaron moitos anos, pero aínda recorda a rolda de preguntas, na que houbo dúas intervencións memorables. A primeira, a dun ancián de pelo branco e bastón, moi elegante e con actitude bohemia. O señor dedicoulle uns versos ao conferenciante. A segunda veu dende a última fileira de butacas. Un mozo radical interveu de modo agresivo increpándoo polo mal que os arquitectos facían ao mundo. Ao rematar Oriol tomou a palabra para definir a súa posición: “Un pode ser como este señor, dedicarse á poesía. Estar á marxe do mundo. Outra actitude é a dese outro señor, a da revolución violenta, na que tampouco creo. A miña é entender que o mundo ten moito de vertedoiro, mais eu estou dentro tratando de axudar a limpalo”. Estas palabras marcarían ao mozo Penela, mesmo o levarían anos despois a estudar a Barcelona, onde daba clases Bohigas. Tamén definirán o seu modo de actuar, dende unha actitude práctica pero inconformista. Os primeiros traballos do arquitecto, como os da maioría, son pequenos encargos para familiares e amigos, mais xa de moi novo comeza a traballar para a universidade a grande escala. Dálle forma a moitos dos edificios do campus universitario da cidade viguesa. É habitual que os arquitectos con certo status, que traballan nos grandes edificios, menosprecen o pequeno. En cambio, Alfonso tanto proxecta enormes edificios administrativos como pequenas rehabilitacións. “A xente en canto acada prestixio abandona a pequena obra, pero esa non é a miña actitude. Todas as obras son interesantes. Nunca lle neguei a ninguén a miña axuda. No estudio temos traballos miúdos e outros máis grandes, e ás veces dan máis guerra os miúdos”, asegura. Grandes A primeira grande obra coa que se dá a coñecer o arquitecto é a Facultade de Económicas da Universidade de Vigo, a finais dos 80. Un edificio en U que abraza un espazo público mantendo a topografía orixinal da ladeira. Deste edificio enorgullécese, alén da integración na paisaxe e a calidade da luz interior, do cómoda que é a facultade. Comenta vaidoso que algúns profesores ían fóra do horario de clases aos despachos, posto que estaban máis a gusto que na súa propia casa. A última grande obra recentemente inaugurada do arquitecto é unha de gran relevancia na paisaxe urbana de Vigo: a Cidade da Xustiza. O proxecto é froito dun concurso público para rehabilitar o antigo Hospital Xeral que gaña cunha postura radical. Comenta Penela que todos os que interviñeran antes no edificio trataron de ser máis modernos que o anterior, e estar á última moda. Sucedéronse unha serie de obras que deron como resultado un edificio caótico. A proposta que fixo ía na dirección oposta, non volver vestir o edificio coa moda actual, pola contra, espilo, recuperando a súa fachada orixinal. Di o arquitecto que o momento máis digno foi ao comezo, a elegante torre dos anos 50. Así que en lugar de engadir novas parte á desorde, intervén borrando. Por outra banda, contaba con outro gran problema a resolver, que o edificio estaba asentado nun alto. Orixinalmente construírase unha grande escalinata de entrada, máis non era a solución ideal. Así que, en lugar de que a xente suba para entrar no edificio, “baixou” o edificio e abriu unha nova praza. Engadiu varios andares baixo a torre para facer accesíbeis os novos xulgados dende a rúa. Este proceso foi tecnicamente moi complexo. Consistiu en asegurar a torre, escavar baixo dela e construír os andares que faltaban. Durante as obras, un dos edificios máis altos da cidade estivo practicamente no ar. Miúdos Tan importante é respectar a paisaxe urbana dunha cidade como a dunha vila. Cando lle encargan construír unha casa en Vilariño (Cangas) decidiu manter a identidade da paisaxe que se atopou. A vivenda característica do lugar é a casa mariñeira sobre socalcos de pedra asomada á ría. O proxecto reinterpretará esta idea, mais cunha envoltura diferente. Respecto á rúa (aínda que o concello permítelle subir alturas) o arquitecto decide manter as dúas plantas. Así, conserva a escala do lugar e non tapa as vistas aos veciños. Por outra parte, o cliente quería unha vivenda para el mais que servise tamén para cando viñesen todos os seus irmáns e tivesen privacidade. Penela deseñou unha vivenda que pode funcionar como catro. Conta cunha planta baixa común e tres corpos superiores que, nun momento dado, poden funcionar de forma autónoma. Para desenvolvela inspirouse na construción naval. A vivenda está formada por un esqueleto de cadernas metálicas e un revestimento de cinc; de lonxe recorda aos cascos de tres barcos virados. A xeometría variábel da envolvente permítelle introducir luz e vistas de esguello da ría até o máis fondo da vivenda. A pequena obra máis recente é a rehabilitación dunha vivenda no Casco Vello de Vigo. A intervención é un encargo do fillo do aparellador de confianza do arquitecto: tratábase de recuperar unha vivenda en ruínas na praza Pescadores. Tan só se atopaban en pé os muros de pedra do perímetro. Penela define a intervención baixo tres premisas: "Primeiro, cruzar os tempos adecuadamente, entre a preexistencia e a contemporaneidade. Penso que ese punto de encontro está na sobriedade. Segundo, intentar que non se vaian os fantasmas que habitan a casa e incorporar os novos con naturalidade. E ser fiel ao que había na vivenda". Seguindo este criterio, a intervención respectou os muros e ocos existentes. Na parte superior intuíase a presenza dunha galería desaparecida que o arquitecto reconstrúe, mais dun modo contemporáneo. O interior conta con tres andares nos que desenvolve a vivenda, dormitorios abaixo e zona de día arriba, buscando a luz. O punto singular da vivenda é un dormitorio “colgado” sobre a cociña e salón, cunha fiestra interior que se abre a unha dupla altura e é iluminada pola nova galería.