A Coruña de Rosalía

"A Coruña estaba fermosísima, unha temperatura de primavera, un sol brillante, estaba por quedarme xa nela". Con estas palabras de entusiasmo relata Rosalía unha das súas estancias na Coruña. Estamos en decembro de 1861, o día 16, luns. A poeta estalle contando a Manuel Murguía como se están atopando nesta escala coruñesa. Está acompañada pola súa nai e pola única filla que teñen nese momento, Alejandra. Veñen dunha longa e dura viaxe desde Madrid que terá Compostela como destino final. Nese momento a dilixencia Madrid-A Coruña podería tardar cerca dunha semana en facer o traxecto por un Camiño Real non exento de perigos e cheo de treitos vertixinosos. No ano 1861 aínda tería que cruzar as murallas da Pescaría para chegar á parada final. Moi probablemente accederían polo Garás, para, cruzando o foxo por pasarela, entrar pola Porta da Torre de abaixo para chegar até a zona do arco suroriental herculino, que estaba vivindo o comezo dos traballos de recheo. Sabemos que non é a primeira estancia de Rosalía na Coruña, tampouco vai ser a última. Exactamente dez anos despois vaise establecer na cidade do faro para vivir aquí coa súa familia durante case catro anos. Unha época nada fácil no histórico xeral; a familia vive aquí a proclamación e caída da I República. No particular tamén será unha etapa complexa, que deixa unha fonda pegada nas súas vidas e na cidade. Imos percorrer esa pegada. 1 Praza da Constitución. Aquí atopamos a razón da estancia coruñesa da familia. Murguía é trasladado como arquiveiro ao Arquivo do Reino de Galicia. Vén de dirixir o Arquivo Xeral de Simancas e entende este cambio forzoso como un descenso. O Arquivo de Simancas é un dos principais a nivel estatal e as condicións do arquivo galego non son as mellores. A localización deste no alxibe do pazo de Capitanía/Audiencia Xeral da Coruña provocan queixas constantes nunha das etapas profesionais máis complicadas de Manuel Murguía. 2 Rúa do Príncipe número 3. Cando o casal Murguía de Castro chega á Coruña elixe unha vivenda na zona alta da cidade. Moi próximo ao lugar de traballo e nun inmoble privilexiado. Unha casa con balcón, coidado perpiaño e ben situada. Fogar de alugueiro e seguramente bastante elevado. Cando se instalan na cidade veñen coas súas fillas máis vellas, Alejandra e Aura. No momento no que se lle anunciara o traslado a Murguía, Rosalía estaba embarazada de Gala e Ovidio, que non nacerán aquí, senón nas torres de Lestrobe (Dodro) durante a estadía estival da súa nai. No inmoble coruñés nacerá Amara, no verán de 1873. O nome elixido lémbranos precisamente a ese Santo Amaro navegante, personaxe haxiográfico moi vencellado a esta cidade tatuada na pétrea pel do mar. O bautizo terá lugar na parroquia de Santiago, igrexa cunha historia que se remonta ao nacemento da vila medieval. 3 Xardín de San Carlos. O xardín de estilo inglés que se acolle no antigo linde das murallas da Cidade Alta coruñesa xa estaría configurado na época na que Rosalía vive na Coruña. Un lugar que seguramente pasearía con asiduidade. Boa parte do poemario que despois conformará Follas Novas foi ideado nestas rúas e recunchos. Entre eses versos atopamos un hendecasílabo dedicado a Sir John Moore, xeneral da batalla de Elviña cuxa tumba preside este xardín. Na súa balconada, practicada sobre a antiga muralla, recóllese nunha placa o poema de Rosalía. Cando o compón, ela non o sabe, pero en 1909 coincidindo co centenario da morte de Moore a cidade lle dedicará á poeta a grande homenaxe de darlle o seu teatro principal. No mesmo ano colócase unha placa no inmoble que ocupa o lugar onde se producira a morte do inglés, no mesmo solar no que co paso das décadas haberá un estudo fotográfico onde probablemente se inmortalizaría a imaxe de Rosalía. O actual Cantón Grande nº 5. 4 Balcón do Parrote. A zona do porto da Coruña é un dos lugares que máis transformacións sofre na época de Rosalía de Castro. Vería nas súas primeiras visitas aquel murallón que percorría todo o arco suroriental do barrio da Pescaría. O achegamento das embarcacións era complicado debido ao pouco calado que tiñan as augas do porto, mesmo con marea alta. Ela viviría a construción do peirao de ferro que se ergue para paliar esta situación. Aínda co novo peirao, a maioría das grandes embarcacións quedarían fondeadas cara ao interior da ría. Grandes embarcacións como as que marcharían cargadas de xente para a emigración naquela sangría que Rosalía denunciou. Pequenas dornas farían o traslado das persoas e as súas pertenzas. A desaparecida praia do Parrote era un lugar habitual para esas partidas. Desde o Parrote deixa testemuña nas súas Follas Novas desa dolorosa estampa en "Pra Habana": O mar castiga bravamente as penas, e contra as bandas do vapor se [ rompen as irritadas ondas do Cántabro salobre. Chilan as gaviotas ¡alá lonxe...!, ¡moi lonxe!, na prácida ribeira solitaria que convida ó descanso i ós amores. De humanos seres a compauta línea que brila ó sol adiántase e retórcese, mais preto e lentamente as curvas [sigue do murallón antigo do Parrote. O corazón apértase de angustia, óiense risas, xuramentos se oien, i as brasfemias se axuntan cos [ sospiros... ¿Ónde van eses homes? Dentro dun mes, no simiterio imenso [da Habana, ou nos seus bosques, ide ver qué foi deles... ¡No eterno olvido para sempre [dormen! Probes nais que os criaron, i as que os agardan amorosas, probes! 5 Campo de Santo Agostiño, 10. Proba das penurias que a familia padeceu na Coruña foi o feito de ter que abandonar o primeiro inmoble elixido. As últimas investigacións falan dun desafiuzamento a causa dunha situación económica moi comprometida. En outubro de 1874 no padrón que se garda no Arquivo Municipal da Coruña consta asinado polo propio Murguía que a súa familia vive no Campo de Santo Agostiño número 10. Inmoble contiguo ás dependencias do concello, que naquela altura se aloxaba no antigo convento dos Agostiños. A praza de María Pita era un proxecto, pero aínda non unha realidade. De feito, nos planos dese último terzo do século XIX vemos como adoita nomearse como "Campo do Derribo". Do derribo das antigas murallas da Cidade Alta. Polo tanto, ese último niño ártabro que acolle Rosalía e a súa familia localizábase nunha zona de transición histórica no mesmo momento en que estaba acontecendo esa transición. A transición da cidade do Antigo Réxime á cidade actual, rompendo aquelas barreiras entre o que fora a Cidade Alta e o arrabalde da Pescaría. Poucos meses viviron no Campo de Santo Agostiño. En 1875 xa abandonaran A Coruña. 6 Praza de María Pita. En 1926 deséñase o espazo do corazón da democracia coruñesa, dez anos despois de que se fixese realidade nesta cidade ter unha casa consistorial propia. Como colofón dese espazo -o salón de plenos- érguese un teito con vidreiras onde catro mulleres simbolizan a cidade. Rosalía de Castro representada a través dunha lira e un libro é unha delas, acompañada de María Pita, Emilia Pardo Bazán e Concepción Areal. 7 Teatro Rosalía Castro. A historia do Teatro Principal da Coruña nace case coetánea a aquela meniña que viu a luz no Camiño Novo de Santiago o 23 de febreiro de 1837. En 1838, o concello da Coruña está decidindo que nos antigos terreos da igrexa de San Xurxo se levantará un teatro digno das aspiracións dunha vila sempre aberta ao lecer cultural. Este será o primeiro edificio erixido na cidade merecedor da categoría de gran teatro. Un teatro á italiana que se vai ver abrazado por un corpo arquitectónico no que se albergará a institución da Deputación Provincial. O teatro sofre un incendio en 1861 e será reconstruído baixo os postulados do estilo clasicista que hoxe exhibe. As actas cóntannos como foi o proceso do cambio de nome. Un cambio que acontece en 1909. Con votación mediante por parte da Comisión de Beneficencia -directa implicada na xestión do teatro- decídese nomealo Rosalía Castro. Pero non foi en inicio unha decisión unánime. Na documentación consta que hai voces que esgrimen que non é axeitado que unha muller que non escribira teatro lle dea o nome a un teatro. Tamén se evidencia a falta de confianza sobre que a xente abandonase o nome orixinal manifestando o desacordo con ese proceso. Porén, hoxe é difícil atopar quen se lembre do nome de Teatro Principal para este edificio que configura un auténtico cerne da cultura coruñesa albergando unha das mellores bibliotecas da cidade. A biblioteca provincial que todo o mundo coñece como "Biblioteca do Rosalía". 8 Cantón Grande, 5. Rosalía foi fotografada por Luís Sellier. Este tivera un estudio co seu cuñado, Avrillón, no 37 do que hoxe é a rúa Real. Ambas familias Sellier-Avrillon viñeran ocupar postos técnicos na fábrica de vidro situada na zona do Orzán. Acoden desde rexións francesas tradicionalmente especializadas no traballo deste material que terá unha importancia fundamental no desenvolvemento das afamadas galerías coruñesas. Cos seus descendentes comezan a especializarse noutros oficios vencellados ao vidro como o da fotografía -e máis tarde o cinematógrafo-. Luís Sellier comezará a súa andadura en solitario no Cantón de Porlier número 15 na época na que a poeta vive na Coruña. Rosalía faise retratar por este fotógrafo de orixe gala con toucado e un sorriso que se converte nunha das grandes iconas da cultura galega. Outros espazos e homenaxes vencellados a Rosalía Rúa Santo Agostiño, 16. Neste 2023 conmemórase o centenario do pasamento de Manuel Murguía. Murguía vivía aquí coas fillas que lle sobreviviron. Un Murguía viúvo desde 1885 que leva décadas comprometido coa figura e símbolo rosaliano nunha Coruña galeguista. A Coruña da Cova Céltica e das Irmandes da Fala. Rúa Rosalía de Castro. O Ensanche burgués coruñés nace a finais do século XIX coa demolición das antigas murallas da Pescaría que cruzaban o istmo polas actuais prazas de Ourense, Lugo e Pontevedra. En acordo plenario do 21 de febreiro do ano 1900 -coincidindo coa mesma semana na que hoxe celebramos o Día de Rosalía- decídense algúns dos nomes desta nova zona urbana da cidade, entre eles a praza de Galicia e a rúa Rosalía de Castro. CEIP Rosalía de Castro. Os lindes entre os barrios dos Mallos e da Sagrada Familia acollen un centro de ensino primario co nome da poeta. Barrios que nacen de antigas zonas periurbanas que viviron un forte desenvolvemento co éxodo rural de mediados do século XX. Este colexio público vén aliviar nos anos oitenta a gran necesidade de dotacións educativas que se viven ao abeiro da antiga EXB. Estatua de Rosalía de Castro. O monumento que falta. Así titulaba un xornal de 1923 diversos actos de inauguración nos xardíns de Méndez Núñez. Uns xardíns que albergan xa nese momento unha escultura de Emilia Pardo Bazán e un monumento a Concepción Areal. O titular denuncia a falta -ao seu ver imperdoable- de Rosalía de Castro nese elenco literario do xardín. A tal eiva non se corrixirá até 1991 coa peza en bronce de Manuel Ferreiro Badía, aínda que esta Rosalía nunca habitaría aquel xardín, senón a Ronda das Estacións nas aforas da cidade.