SORMÁNS "O ROXO"

Que saibamos, Adenet le Roi é autor de catro obras literarias, tres delas cancións de xesta e outra, un extenso relato de cabalería. Quizais a primeira en ser elaborada é a que leva por título Bueves de Commarchis, séguelle Les enfances d’Ogier le danois (As infancias de Ogier o danés) e Berte aux grans piés (Berta a dos pés grandes). Segundo John L. Grigsby, Li romans de Cléomadès é a única que se pode datar con certeza, considerándoa de 1285. O autor: Adenet le Roi Grigsby encadra a vida de Adenet entre 1240 e 1300, pouco máis ou menos, se ben o último dato que dispomos do poeta é de 1297. Segundo parece, o primeiro dos seus mecenas, que morre en 1261, foi Henri III "O Piadoso", duque de Brabant e Basse-Lotharingie. Del non só obtén sustento senón, ademais, educación e instrución literarias, acadando tan bo creto que pasa a ser o xefe ou rei dos seus trobadores (chef ou roi des ménestrels). A partir de entón a súa carreira profesional discorre nas estancias nobres do futuro conde de Flandres, Gui de Dampierre, ao que acompaña –segundo consideran algunhas voces– á cruzada que Luís IX de Francia promove en Túnez (1270). Estivese ou non nesa contenda bélica, que resultou ser un verdadeiro fracaso e na que o monarca falece da peste, si figura con Dampierre en Sicilia e na Península Italiana, o que lle serve a Adenet para ambientar os seus textos literarios. Aínda que habitual da corte francesa, continúa ao servizo dos condes de Flandres, pero sen privarse de visitar de cando en vez a abadía de Saint-Denis co propósito de consultar os anais que alí se custodian. A obra: Cléomadès O poeta neerlandés Andries Hendrik van Hasselt cualifica o seu predecesor como un dos máis importantes do seu tempo, malia non contar cun recoñecemento proporcional á súa calidade literaria. Sinala o biógrafo, dende as súas contribucións á Bibliographie nationale de Belgique, que nunha das visitas á casa real gala coñece a Branca de Francia, irmá do soberano e que dende 1275 fica viúva do infante Fernando de la Cerda, fillo de Afonso IX "O Sabio". Branca e a raíña María de Brabante proporanlle a Adenet que escriba aquela composición poética que logo se ha titular Cléomadès, de certo a máis importante das obras do trobador. Porén, con que motivaron aquelas damas ao poeta? A resposta tráenola de novo Grigsby ao afirmar que Branca, nora de Afonso IX "O Sabio", puido ter ouvido certas lendas da Mil e unha noites chegadas dende países musulmáns á corte castelá, nomeadamente aquela do cabalo de ébano que, ao galope, sucaba os ceos. Na novela, cinco reis veciños do español –movidos pola envexa– están en guerra continua con Marcadigas. Dicíanse: Garsianis, rei de Portugal; Bondar le Gris, rei de Gascuña; Galdas des Mons, señor de Tolosa; Agambart le Long, rei de Aragón; e Sormáns le Roux, rei da Galiza De Cléomadès –obra que na orixe buscou ser épica e que logo remata sendo unha novela romántica de aventuras composta en versos octosilábicos– consérvanse 16 manuscritos, algúns de forma fragmentaria, esparexidos por Berlín, Berna, Bruxelas, Colonia, Cracovia e París. Nesta última cidade son dez os custodiados entre a Bibliothèque nationale de France e as do Arsenal e o Instituto francés. Mais para a descrición da obra valoraremos a copia manuscrita 1456 daquela biblioteca nacional, elaborada no primeiro terzo do S. XIV. Ademais teremos en conta a bibliografía oportuna, sendo fundamental a do referido Hasselt. O manuscrito, de 150 folios redactados a dobre columna e iluminado por 25 miniaturas, comeza na época do emperador Diocleciano (f. 2v) e narra a historia de Marcadigas, fillo do rei Caldus de Sardeña, que se fai co trono de España ao casar coa agarimosa e xenerosa Inabel (ou Sabela), sucesora deste último reino. O matrimonio consegue varios fillos e envía o varón, Cléomadès, a diversos recunchos de Europa, sobre todo a Francia –terra de honra e cortesía–. As fillas, belidas e boas mozas, chámanse Elyador, Féniadisse e Marine, sendo esta última a de maior simpatía. Curiosamente, cando xa son rapazas casadeiras, cinco reis veciños do español –movidos pola envexa– están en guerra continua con Marcadigas. Dicíanse: Garsianis, rei de Portugal; Bondar le Gris, rei de Gascuña; Galdas des Mons, señor de Tolosa; Agambart le Long, rei de Aragón; e Sormáns le Roux, rei da Galiza. Marcadigas, na busca dunha rápida solución, pois os conflitos bélicos van en aumento, propón un único combate contra algún dos seus rivais, mais estes consideran que o español talvez poida gañar, polo que ofrecen unha outra alternativa malia teren en conxunto un exército maior: baterse en batalla xeral. Logo de ser aceptada, chegan novas ao príncipe de España (Cléomadès) que por aquel entón fica en Francia. Retorna ao seu país e, malia as reticencias do seu proxenitor, encabeza os exércitos e conta coa axuda do seu pai e doutros cabaleiros (Fercatas e Heyadas). Os insurrectos reis de Aragón, Galiza, Gascuña, Portugal e Tolosa vense obrigados a se agruparen pois o español íalles sacando vantaxe. O masacre das tropas, tal e como parafrasea Albert Henry en Les &oelig;uvres d’Adenet le Roi, dura dende a mañá até a noite. Por ese tempo, hai en África tres reis ben levados que, ademais de coñeceren os segredos da nigromancia e da astronomía, saben da beleza das fillas de Marcadigas. Canda o aniversario deste, os análogos africanos agasállano con incríbeis presentes. Comenta H. S. V. Jones que o chamado Mélocandis lle entrega un trompetista de ouro; Baldigant, unha galiña con seis pitiños do mesmo metal precioso; e Crompart, un cabalo de ébano que podía ir tan rápido coma unha frecha. Agradecido, Marcadigas ofréceslles que pidan o que gusten, polo que axiña preguntan polas súas fillas. Agás Marine, as maiores están satisfeitas cos seus pretendentes, pois a cativa comproba a fealdade de Crompart e Cléomadès, o seu irmán, oponse ao matrimonio e promételle protección. Este, por outra banda, verifica as calidades do cabalo máxico e co tempo aprende como funciona. Porén, as nupcias de Mélocandis e Baldigant coas infantas españolas adíanse de xeito indefinido. A novela ofrece fantásticos e distintos escenarios, polo que os episodios discorren por multitude de lugares (Sicilia, Venecia, Grecia, Salerno, Sevilla...). Como desenlace final celébranse unhas cinco vodas, pois ademais de casaren as tres irmás do protagonista (Elyador e Féniadisse cos reis africanos Mélocandis e Baldigant; e Marine con Méniadus), o príncipe Cléomadès celebra os seus esponsais con Clarmondine, filla do rei da Toscana; e a raíña de España –cuxo marido falece ao longo da historia–, co rei Carmant. Como acontece con tantas obras literarias europeas dos séculos XII ao XIV, fundamentalmente, os reinos galego e español diferéncianse de forma nidia. Posúen naturezas xurídicas, territoriais, idiomáticas e culturais propias Garsianis: rei de Portugal Como acontece con tantas obras literarias europeas dos séculos XII ao XIV, fundamentalmente, os reinos galego e español diferéncianse de forma nidia. Posúen naturezas xurídicas, territoriais, idiomáticas e culturais propias. Por outra banda, na obra de Adenet le Roi resulta curioso que o fantástico rei de Portugal leve o nome de Garsianis, o que nos fai lembrar –houber ou non intención do autor– aquel monarca chamado García II (que tanto renome tivo na literatura medieval dos países nórdicos) e que foi rei da Galiza e de Portugal entre os anos 1065 e 1071, dous séculos antes de que Adenet escribise a obra que vimos de comentar. Cómpre, así e todo, facer unha aclaración. Portugal na época de García era un dos condados galegos, mais sería este monarca quen se intitule por primeira vez rei tamén da emerxente nación portuguesa. Sormáns le Roux: rei da Galiza No que afecta ao fantástico rei galego Sormáns, alcumado "O Roxo" por mor da cor do seu cabelo, aparece nomeado en varias ocasións ao longo da novela, concretamente en sete. A primeira é cando se describe a quinta batalla, estabelecida entre o rei español e o galego. No folio 6v do sinalado manuscrito recóllese así: "La quinte [bataille] ot roy Sormans li Rous / cil estoit le plus fel de tous / et qui plus savoit de malice / Rois fu du regne de Galice / par lui fu premier commencié / Icele guerre et atisié" (f. 6v). Isto podémolo entender como: "A quinta [batalla], co rei Sormáns ‘O Roxo’. / Este era o máis felón de todos. / Quen coñecía máis a malicia / foi rei do reino da Galiza. / Para el, esta era a súa guerra / acendida e primeira". Noutros capítulos, vemos a Sormáns en Sevilla, xusto o día no que chega Bondar le Gris, rei da Gascuña: "Celui iour meismes avint / que le roy Sormans le Roux vint / A Sebile, et Bondar le Gris" (f. 134v). Incluso figura ao final do relato, no banquete de vodas de Cléomadès e Clarmondine. A el asisten moitas persoas da alta sociedade e de numerosos países, así como tamén os cinco reis que atentaran contra o monarca de España e que polo príncipe foran derrotados. Tales rebeldes soberanos van acompañados das súas respectivas mulleres. Da do galego diríase que era ben entrañábel: "Et la fame le roi Sormans / I sist, qui moult iert avenans" (f. 140r). As armas do rei galego Noutro momento, descríbense as armas que usa o rei da Galiza. Deste xeito quedan indicadas: "Armes portoit moult desguisées / Sormans li Rous, mais devisées / les vous aurai assez briément / l’escu d’or à I vert serpent / portoit, et ot eles vermeilles / le serpent, et bleues oreilles, / et ot aussi la teste bleue / si ot blans piez et noire queue / ci erent les armes vraiement" (ff. 6v-7r). De interpretarmos os versos, estes virían a indicar algo semellante a isto: "Leva armas moi adornadas / Sormáns ‘o Roxo’, mais teriádelas / suficientemente descritas en poucas palabras: / o escudo de ouro unha serpe verde / levaba, e coas ás vermellas / a serpe, e azuis as orellas, / e tamén coa testa azul, / cos brancos pés e a cola negra / eran estas as súas armas, verdadeiras". Deste e doutros brasóns imaxinarios descritos nos folios iniciais da obra xa trataron varios autores, cando menos o poeta occitano Bernat Manciet (en Le golfe de Gascogne) e Arthur de Marsy, director da Sociedade Francesa de Arqueoloxía, cando aborda Le langage héraldique au XIIIe siégle dans les poèmes d’Adenet le Roi (1882). Aínda que este dragón lle faga lembrar a Manciet aquel da batalla de Carohaise, que aparece en textos artúricos; aínda que o dragón vermello na matière de Bretagne simbolice os bretóns e o branco aluda aos saxóns (tal e como achega Lise Fuertes-Regnault); nós –pola nosa parte– vémoslle certa semellanza con aquela serpe alada e verde que, nun campo de ouro e dende a primeira metade do século XVII, se pretende vincular co antigo reino galego dos suevos. E que conste que o escudo portugués xa tiña un dragón como cimeira no solpor do medievo. Aínda que oculto parcialmente polos corpos dos combatentes, o brasón deixa intuír a figura dun ser fantástico de rabo negro, gadoupas brancas e ás vermellas. Velaquí identificamos a bretemosa imaxe de Sormáns le Roux, un dos nosos reis literarios galegos Interesantes, como sinalamos, resultan todas as miniaturas, mais cremos procedente describir a do folio 7r. Nela recréase a batalla do príncipe de España cos indomábeis reis da Galiza, Portugal, Aragón, Gascuña e Tolosa. Porén, só se perciben con certa nitidez dous brasóns: un provisto de tres coroas reais (vinculado co soberano español), e o león rampante de Bondar le Gris (rei da Gascuña). Detrás das dúas figuras ecuestres plásmanse outras catro, unha das cales, ás costas do príncipe Cléomadès, terma da espada e do escudo. Aínda que oculto parcialmente polos corpos dos combatentes, o brasón deixa intuír a figura dun ser fantástico de rabo negro, gadoupas brancas e ás vermellas. Velaquí identificamos a bretemosa imaxe de Sormáns le Roux, un dos nosos reis literarios galegos, eses reis –os únicos marabillosos– que dende a literatura certifican que Europa soubo subliñar ao longo do medievo a nosa propia identidade nacional. Familias literarias Unha das investigadoras que mergullou na obra Cléomadès é Meritxell Simó (dende a Universitat de Barcelona). Afirma a profesora que esta novela garda certa semellanza –sobre todo no esquema lírico-narrativo– co Roman de la Rose, poema francés escrito por Guillaume de Lorris (entre 1225 e 1240) e Jean de Meung (entre 1275 e 1280). Ademais, sinala que tanto o Cléomadès de Adenet le Roi como o Meliacin de Girart d’Amiens narran no substancial unha mesma historia aínda que mudan os escenarios e os personaxes. Outros "espellos literarios" tamén foron advertidos por Andries H. van Hasselt nos anos sesenta do século XIX, por iso denuncia que o romance Valentin et Orson, clasificado dentro do Círculo Carolinxio e composto entre 1475 e 1489, sexa unha ordinaria falsificación (ou contrefaçon grossière) da obra de Adenet. Así e todo cumpriría precisar un pouco, pois aínda que esta última conteña episodios nos que aparece o cabalo voador de Las mille et une nuits, os personaxes son ben distintos. Tanto é así que incluso aparece un xigante chamado Ferragu de Portugal. A bandeira dos suevos Durante os séculos V e VII goberna o Galliciense Regnum unha dinastía de monarcas de orixe sueva. Descoñecemos como sería exactamente o estandarte que puideron empregar, xa que non se conservan restos materiais del. Porén, nun memorial de 1669 presentado polo cabido da Catedral de Lugo á Xunta do Reino da Galiza afírmase que "(...) de aquí tubo prinçipio y se originó borrar el dragón berde y león roxo (armas de los Reys suevos que al tiempo tenían en este Reyno su corte), y trasladar al dorado campo del escudo de sus armas la ostia, dentro del basso sacramental (...)". Un século despois, no maior compendio heráldico escrito até entón en castelán, a "Ciencia Heroyca Reducida a las Leyes Heráldicas del Blasón" (1725) de Joseph de Avilés e Iturbide, afírmase que: "Los Reyes Suevos, que reynaron en España à la parte de Galicia en los años de quatrocientos y doze de nuestra Redempcion, traían por insignias en sus Escudos (...) un Dragón verde".