Saímos de ruta á procura de flora nemoral

Propomos hoxe unha ruta polo río Tambre, pero certamente é un percorrido que serviría practicamente para calquera río do país minimamente conservado e que teña nas súas beiras algo de bosque de ribeira e prados. Imos dar un paseo para coñecer esa flora á que desde o Proxecto Ríos de Adega (Asociación para a Defensa Ecolóxica da Galiza) dedicamos un folleto e mesmo algunha ruta, e que demos en chamar a flora nemoral. Nemoral é un adxectivo que vén do latín nemorale, que significa "relativo ou pertencente aos bosques ou que existe nos bosques". No caso que nos ocupa, aos bosques de ribeira. A esta flora pertencen plantas que medran no sotobosque e que teñen adaptada a súa fenoloxía á estacionalidade do ecosistema. Esta adaptación consiste basicamente en florecer no comezo da primavera, aproveitando así a luz do sol que penetra entre as pólas das árbores antes de que estas boten as follas e cubran de sombra todo o chan do bosque de ribeira. Son as primeiras plantas en aparecer sobre o manto de follas que deixaron as árbores despois do outono. E, como na natureza todo está coordinado e programado, algúns insectos teñen adaptados os seus ciclos vitais para facer coincidir a eclosión dos seus ovos co seu florecemento, polo que se aproveitan, sen apenas competidores, dos recursos que ofrece a flora nemoral, que á súa vez se beneficia dos insectos que a polinizan. De que flora estamos a falar, por certo? Pois de violetas, cáncaros, xacintos etc. Porén, as herbáceas non son as únicas plantas que adiantan a súa floración: ameneiros, salgueiros e abeleiras florecen tamén antes de botar as follas, optimizando a súa polinización a través do vento cando non existen os obstáculos das follas. Anticipo da primavera Resumindo, a flora nemoral é un anticipo da primavera, que vén sinalar o cambio de estación e que enche o solo das nosas fragas de vistosas cores e agradábeis recendos. Ben, calzamos logo as botas e pómonos a andar. Imos saír polo río Tambre e faremos o roteiro pola devesa do Nimo. Unhas das especies que imos atopar son os narcisos ou amarelles, chamados martelinhos en Portugal. Son plantas herbáceas con bulbo do que nacen dúas ou tres follas. Florecen entre febreiro e abril, e das especies que temos na Galiza o Narcissus cyclamineus está catalogada como vulnerábel no Catálogo Galego de Flora Ameazada. E é un endemismo da Galiza e do norte de Portugal. Outro narciso na mesma categoría é o Narcissus minor sub. Asturiensis. Tamén ten bulbo do que saen as follas e o talo florífero pero neste caso cunha flor única, de cor amarela forte. Florece de febreiro a maio en zonas de montaña, aínda que pode baixar en altitude. Seguimos camiñando e atopamos outra das plantas máis típicas desta flora, tanto que nestas datas son moitas as tendas que as venden para adornar nas casas: os cáncaros ou panqueixo, coñecidas como primaveras en castelán. Pouco que dicir desta planta tan coñecida de corola amarela e que habita os bosques de ribeira pero tamén os prados. Como curiosidade podemos indicar que é comestíbel, e que as súas follas novas empréganse crúas ou cociñadas para facer sopas e as súas flores para ensalada. Seguimos polo camiño á beira do río e agora cambiamos a cor da flora nemoral porque outra especie que podemos atopar é o xacinto bravo (Hyacinthoides non-scripta), planta con cebola, follas lineares e flores tubulares de seis tépalos azuis, recendentes e recurvadas na parte externa. Florece de marzo a maio e medra nas orlas e claros de fragas sombrías, ao pé de sebes. Seguindo a escala cromática temos as violetas (Viola spp.). Coñécense varias especies da familia Violaceae, que posúen vinte xéneros con máis dun milleiro de especies, polo que ás veces a identificación faise complicada, e máis tendo en conta que poden hibridar. Son plantas herbáceas, a miúdo colgantes, con follas que saen da base e a corola con cinco pétalos desiguais de cor branca ou azulados. Presentan unha ecoloxía moi variada, ligada a zonas húmidas e sombrías, e adoitan florecer entre febreiro e abril. Son coñecidas tamén polo seu cultivo ornamental. Entre as árbores das que falabamos que botan a flor antes que as follas, están os salgueiros e as abeleiras. Os salgueiros (Salix spp.) -dos que temos varias especies na Galiza- teñen as follas alongadas, redondas ou ovais, con frecuencia de bordes serrados. Son plantas con flores masculinas e femininas en diferentes individuos. As especies do xénero Salix prefiren substratos húmidos, polo que se atopan con moita frecuencia á beira de ríos e regatos formando parte dos bosques de ribeira. Emprégase como planta ornamental, para o feche de parcelas e as súas pólas en cestaría. As abeleiras (Corylusa vellana) son pequenos arbustos caducifolios de até oito metros de alto. Son características as numerosas varas rectas que medran desde as raíces e a base dos talos. Teñen flores masculinas agrupadas en amentos amarelentos cilíndricos colgantes. Florecen de decembro a febreiro e frutifican de agosto a setembro. É unha especie cultivada polo ser humano polos seus froitos e para aproveitamento das varas, que se usan en cestaría. Algunhas partes da planta, como a cortiza, teñen usos medicinais.