As primeiras partidas

Tendo en conta que para capturalos dispuxéronse reténs de destacamentos militares gorecendo o límite provincial entre Lugo e Oviedo nas localidades da conca do río Eo de Vilaoudrid, Os Teixedais, As Cancelas e A Proba, reforzados con dotacións da Garda Civil e falanxistas locais, os fuxidos mantivéronse á defensiva coa esperanza posta nunha evolución favorábel da contenda, nunha oportunidade propicia para pasar a zona republicana ou ao obxecto de pospor a súa presentación até que fora remitindo a "represión en quente", pero non contemplaron o obxectivo de formar partidas de fuxidos e golpear os seus adversarios coas armas na man. A súa acción máis ousada e a que máis conmoción suscitou na zona protagonizárona o 28 de decembro de 1939. Na data indicada, cando as sombras da noite se apoderaron de Sanxés, unha aldea da parroquia de San Pedro de Bogo, no concello da Pontenova, tres persoas dirixíronse á escola, preguntaron polo mestre, Hermenegildo Bienvenido Alonso Sánchez, e disparáronlle varios tiros que acabaron coa súa vida. Como presunto autor foi detido un chofer de Riotorto, liberado tras quedar acreditada a súa coartada, e, como cómplices, dous veciños das Lamelas (A Pontenova), pai e fillo, enfrontados coa vítima porque lles atribuía a condición de esquerdistas e enlaces dos fuxidos, motivo polo que xa abonaran unha multa de 1.000 pesetas, pero todas as pescudas realizadas para esclarecer o asasinato non produciron efecto. Con todo, puxeron de manifesto que os fuxidos do Baixo Eo dispoñían dunha capacidade operativa até entón desdeñada e, en consecuencia, redobráronse os esforzos para acabar cos que sobrevivían pola zona a salto de mata. A execución do mestre de Sanxés As autoridades franquistas colixiron que a morte do mestre de Sanxés fora un acto de vinganza perpetrado pola súa condición de confidente da forza pública, á que viña secundando, xunto con outros falanxistas, nas batidas que periodicamente se realizaban polas serras do Ouroso, nas terras do Eo-Navia e Meira. En particular, axexara con obsesiva perseveranza os Villamil, unha familia de republicanos do Cerdeiral na Pontenova que chegou a perder catro compoñentes como consecuencia do encarnizamento dos vencedores cos vencidos. En concreto, desvelara o paradoiro do refuxio utilizado por dous irmáns no monte Cabanal (A Pontenova), aos que sorprendeu ao redor dunha fogueira, e denunciara que o fuxido máis conspicuo da familia, José María Díaz Díaz-Villamil, ocultábase en Batinote (A Pontenova), un remoto lugar no linde con Asturias. A modesta orixe de "Pepe do Cerdeiral", como era coñecido José Díaz Díaz Villamil, non lle impediu protagonizar un fulgurante ascenso profesional e político durante o primeiro terzo do século XX. Mestre -exerceu en Vilameá (A Pontenova)-, inspector de ensino e avogado, foi un dos asinantes do pacto de Barrantes, participando, baixo o liderado de Casares Quiroga, en primeiro termo, na Organización Republicana Galega Autónoma (ORGA) e, posteriormente, como Partido Republicano Galego. Durante a II República integrouse en Izquierda Republicana e desempeñou o cargo de gobernador civil en Huesca, Málaga, Zaragoza e, de forma interina, Lugo. Por esta provincia concorreu ás eleccións de febreiro de 1936 na candidatura da Fronte Popular, obtendo un considerábel respaldo popular, con preto de 100.000 votos recibidos, ocupou a terceira posición na provincia, pero foi o candidato máis apoiado no municipio da capital. Frustrado no seu intento de improvisar en Lugo un continxente armado que opuxese resistencia aos sublevados en xullo de 1936, non albiscou outra alternativa que ocultarse nas inmediacións da súa casa natal, ao amparo de familiares e amigos. Os fuxidos non actuaron alentados polo Goberno republicano, nin ao ditado de consignas emanadas das súas organizacións, senón movidos por un instinto de supervivencia No expediente que lle foi incoado por responsabilidades políticas figura que falecera en Ribadeo, onde supostamente opuxo resistencia aos sublevados á fronte dun grupo de mineiros, versión non refutada por Joaquín Arrarás, quen precisou que arribou á vila lucense o 20 de xullo -foi tomada polas armas o 23 de xullo-, nin por María Jesús Souto Blanco no seu estudo sobre a represión franquista en Lugo. Para engadir máis confusión, a autoridade militar sostivo que fora capturado o 12 de setembro de 1936 en Ribadeo e, sen formación de causa, executado o 25 de setembro en Taramundi, pero, salvo a data de falecemento, esta versión tamén dista de ser certa. O asasinato de "Pepe do Cerdeiral" Por que se ocultaron as circunstancias da súa morte? Quíxose protexer o confidente policial que desvelou o seu paradoiro ou, máis ben, o colaborador que o traizoou? Non consta que lle fose desleal Ricardo Conde Araujo, propietario da casa de Batinote (A Pontenova) no que se refuxiou, xa que foi detido tras a súa morte. Polo menos, non contemplou esta hipótese Alfonso Camín, quen deixou constancia das circunstancias que rodearon a persecución e morte do deputado republicano no seu libro España a hierro y fuego (diez meses con los sublevados), vivo testemuño publicado en México en 1938. Nestas memorias, proxectou a sombra da sospeita sobre a persoa que se ofreceu a Pepe como guía para conducilo até un porto desde o que embarcar rumbo a Cuba, de onde era orixinaria a súa muller, Elena Villamil Santalla, que estaba sometida a estreita vixilancia. Con este propósito quedaron citados a madrugada do 25 de setembro de 1936 nun sementado próximo á súa gorida, pero, non ben contactaron, o cómplice recomendoulle que desistise e retornara ao seu agocho porque non se daban as condicións propicias para a fuga. Detectado no seu regreso por un grupo de gardas civís e falanxistas apostados á espreita, do que formaban parte Acerdino Díaz Rodríguez, Constantino Ginzo Sampedro, Julio Losada Fernández, José Antonio Fernández Méndez, José Casiña López e, talvez, Marcelino Regodesebes, resultou ferido dun disparo e foi rematado cando pretendía fuxir saltando por unha xanela da palleira no que se goreceu. Alí quedou prostrado -aínda con vida foi trasladado a Vilaoudrid (A Pontenova) e pereceu no hospital de Lugo, onde foi identificado pola súa esposa-, sen máis pertenzas que a cédula identificativa que lle proporcionou Claudio Villarino Marqués, un veciño de As Lamelas e un improvisado esbozo no que figuraba trazado o itinerario previsto de fuxida. O seu domicilio e despacho na rúa Bolaño Ribadeneira en Lugo foi asaltado e desvalixado. Dados os seus antecedentes, interrogouse Alfonso Camín, a que se debeu tamaño encarnizamento? "Subira moito", sentenciou o poeta de Roces (Xixón) con laconismo. A partida de Generoso Rico Ante a carencia de indicios, as sospeitas pola morte do mestre de Sanxés recaeron no grupo de fuxidos capitaneado por Generoso Rico Rodríguez, quen vertebrou a única partida estábel operativa na zona. Natural de Vilaoudriz, veciño de Goios no concello da Pontenova e mineiro de profesión, ocultouse preferentemente nas fragas do Rego do Couso, entre Conforto e Labrada na Pontenova, ao amparo de colaboradoras como María Sampedro e familiares como Dorinda Alonso Rico. Con todo, non se forneceu exclusivamente dos seus enlaces, xa que, ao actuar en grupo, puido planificar e perpetrar algúns atracos de pouca sona en Sampaio e Saldoiriña (A Pontenova) e, o 29 de setembro de 1939, preto de Coto de Frades, entre A Pontenova e A Fonsagrada, onde asaltou varios veciños das parroquias fonsagradinas de Santo André, Lodos e Logares que regresaban aos seus domicilios procedentes da feira gandeira da Garganta en Vilanova de Oscos. As pescudas iniciadas para probar a súa implicación na morte do mestre de Sanxés abandonáronse en xuño de 1940, cando foi achado o seu cadáver en avanzado estado de putrefacción. A inhumación ilegal fora realizada polo seu enlace máis destacado, Ramón Brañas Sancho "O Xequi", quen acabara coa súa vida porque o fuxido ao que daba acubillo mantiña unha relación extramarital coa súa esposa. Dada a condición da vítima e os motivos aducidos para acabar coa súa vida, non foi condenado por homicidio, pero si á pena de 20 anos de prisión por "auxilio a bandoleiros". Non se procedeu ao traslado dos restos mortais de Generoso porque viviu e "morreu fóra da lei, da sociedade e de costas á súa patria". As autoridades franquistas responsabilizaron o grupo de fuxidos capitaneado por Generoso Rico Rodríguez da morte do mestre de Sanxés pola súa condición de confidente da forza pública e pola súa participación na represión O seu compañeiro máis asiduo de correrías foi Justo Novo Verdes, un labrador de Conforto (A Pontenova) de escaso relevo político coñecido entre a veciñanza polo sobrenome de "O Novo". Como outros fuxidos da España rural, non se tirou ao monte por motivos ideolóxicos ou pola súa fidelidade á causa republicana, tampouco por acumular uns antecedentes comprometedores, senón máis ben para deixar constancia do seu rexeitamento a ser mobilizado por calquera dos contendentes para ser partícipe, tan lonxe da súa terra e expectativas vitais, dunha guerra allea, absurda e cruel. Incorporado ao Rexemento de Infantería de Montaña nº 30 e cando estaba a ser adestrado en Lugo para reforzar os continxentes das columnas galegas que combatían en Asturias, en maio de 1937 desertou e ocultouse nas inmediacións de Conforto, recorrendo con frecuencia ao propio domicilio familiar como refuxio. Supúxoselle implicado en todos os actos de forza atribuídos a Generoso, incluído no asasinato do cura de Veiga de Logares, na Fonsagrada, perpetrado o 12 de agosto de 1939, pero a súa participación nestes feitos non puido ser probada cando o 4 de marzo de 1940 formalizou a súa presentación ante as autoridades franquistas. A pesar dos graves cargos que lle imputaban, procedeu deste xeito porque as mulleres das que dependía a súa supervivencia como fuxido, a súa nai, a súa irmá e a súa esposa, Josefa Braña Bermúdez foran encarceradas ou deportadas. As partidas da serra do Ouroso, Bobia e montes de Fonsagrada A forza pública supuxo que completaban a partida os fuxidos que se movían pola vertente asturiana da serra do Ouroso, serra da Bobia e montes de Fonsagrada, entre os que destacaban varios veciños de Taramundi. Entre eles, o que adquiriu maior relevo político foi Facundo Torviso Arruñada, un axente comercial ao que denominaban "Electroiberia" por ostentar a representación da citada marca comercial. Asistiu como espectador á insurrección militar na Coruña e repregouse cara á súa vila natal unha vez que os sublevados se fixeron donos da cidade. Ao parecer, xa con armas na man, fíxolles fronte o 25 de xullo de 1936 na Pontenova, onde resultou ferido de bala, e en Taramundi, ocupado polos nacionais o 27 de xullo tras un tiroteo. Oculto desde esa data, supúxoselle implicado nas mortes do mestre de Sanxés e do cura de Logares, cargos que non quedaron acreditados tras formalizar a súa presentación ante a Delegación de Orde Pública de Oviedo o 21 de marzo de 1940. Ante as autoridades franquistas sempre mantivo que estivera escondido no domicilio paterno ao amparo dos seus familiares. O seu proceder xa fora imitado por outros fuxidos da zona con menos notoriedade política, aos que tamén se lles quixo imputar a comisión dos mesmos delitos. Adoitaban ser desertores do exército nacional que, como Benigno Carrelo López, de Cabaza de Bres en Taramundi, ocultáronse ou pasaron a zona republicana para combater nas súas filas e, unha vez que se derrubou a fronte norte, regresaron aos seus lugares de procedencia e soportaron, por precaución, unha existencia errática e clandestina, pero sen adscribirse a unha partida estábel. O citado, segundo a súa propia declaración, deambulou sen rumbo fixo polos montes de Meira e Fonsagrada, alternando esta vagabundaxe con longas estadías no domicilio paterno. A serra da Bobia, situada entre as terras eonaviegas de Castropol e Vilanova de Oscos, foi a base de operacións das partidas de "Portugués" e "Ferrolán" Unha conduta similar foi protagonizada por outro labrador de Taramundi, Francisco Calvín López, ao que tamén se quixo involucrar na partida de Generoso. Consta que fora socialista, que realizara proselitismo das súas ideas entre os camiñeiros que acondicionaron a estrada da Veiga e que realizara requisas como "garda vermello". Emboscado por precaución en primeira instancia, pero incorporado tras a mobilización da súa quinta ao Rexemento Simancas o 1 de xaneiro de 1937 e destinado polos sublevados ao sector delimitado entre a Fábrica de Armas e o barrio da Tenderina en Oviedo, abandonou a súa posición durante a ofensiva republicana sobre Oviedo de febreiro de 1937 e dirixiuse a Boal, desde onde se internou na serra da Bobia, pola que pululaban as partidas de "Portugués" e "Ferrolán". Nos interrogatorios aos que foi sometido tras a súa presentación, efectuada o 1 de marzo de 1940, non admitiu ningún cargo e sostivo que sobrevivira da venda ambulante nas aldeas e lugares diseminados a un lado e outro da divisoria entre Asturias e Galiza. Outros perseguidos do baixo Eo, como Víctor Manuel Lángara Villaveirán, que utilizou como agocho varios domicilios de Ribadeo, o galeguista Claudio Pérez Prieto, que se ocultou nun zulo habilitado en Frieira, ou como Manuel Piñeiro García, ao que deu acubillo a súa noiva no lugar da Belosiña, fixeron vida de "toupas" até que se presentaron, foron capturados ou se exiliaron. Illados, sometidos a vixilancia, sen o respaldo dunha poboación atenazada polo terror e carentes de contacto coas organizacións frentepopulistas, descartaron vertebrarse en partidas para adoptar unha actitude persoal ou política máis combativa. Por iso, distaron de representar un desafío político para o réxime franquista.