“Naceu unha nova nación, a República da Galiza”: 90 anos da proclamación

Hai 90 anos, o 25 de xuño de 1931, ficaba proclamada en Ourense a República galega. Arredor da unha da madrugada, unha gran manifestación, conformada maiormente por operarios das obras dos camiños de ferro chegados de todas as comarcas ourensás, así como do Deza, partiu de diante do edificio do Goberno Civil e desprazouse á casa do concello, onde penetraron un grupo de persoas que retiraron a bandeira española, izaron a galega e deron por declarada a República, saudada efusivamente pola multitude congregada fóra. A xornada do 25 de xuño en Ourense estivo precedida dun intenso proceso de axitación e mobilización. Así, o 23 de xuño, tras a dimisión do alcalde e dos concelleiros, en sinal de protesta coa actitude do Executivo estatal, unha manifestación composta por operarios e poboación da vila tomou o concello do Carballiño, promulgou o Estado galego e plantou lume á bandeira española. O día seguinte, corporacións e organizacións sindicais fixeron un chamado a unha asemblea masiva en Ourense, co obxectivo de facer máis patente a presión ao gobernador civil, na súa condición de representante do Estado. Os sucesos de Ourense tiveron como detonante a suspensión das obras dos tramos galegos do ferrocarril Madrid-A Coruña polo Goberno provisional republicano. Nesta protesta, concorreron as reivindicacións concretas de orde laboral, os traballos ocupaban naquela altura na Galiza máis de 15.000 persoas, e a conciencia de agravio do país, concretada no malestar polos atrasos dunhas obras proxectadas en 1885 e na decisión do Executivo de Madrid de priorizar actuacións en infraestruturas noutras partes do Estado, como por exemplo en Bilbo, a cidade do dirixente socialista e ministro de Facenda, Indalecio Prieto. “Conxúrovos a que fagamos a nosa revolución, proclamando a nosa independencia e abrazándonos, se fai falla, a Portugal, a nosa irmá”, sinalou Alonso Ríos Unha lectura á prensa galega daqueles días dá conta do estado de opinión social a respecto da suspensión das obras do ferrocarril. Neste sentido, foi significativo un editorial de El emigrado da Estrada, que sinalaba: “A suspensión formulará un problema aterrador para 15.000 obreiros condenados ao paro forzoso, e o que aínda é máis lamentábel, para nós os galegos, coincidiu esta paralización das obras do noso ferrocarril cunha concesión que se lle fixo ao de Bilbo”. O mesmo xornal sintetizou o problema afirmando que “o pobo galego non podía nin debía consentir que o humillasen, privándoo dunha das súas maiores aspiracións e dándolle trato de desigualdade a respecto doutras rexións”. A proclamación Compostela foi outro dos escenarios chave da xeografía daquel conflito. O mesmo día que se proclamou en Ourense a República galega, un mitin decorrido na Alameda da capital da Galiza, acordou, segundo a crónica de El Pueblo Gallego, “imitar o exemplo de Catalunya, proclamando o Estado galego como medio de evitar no sucesivo as continuas desatencións á Galiza por parte do poder central”. Porén, a decisión debeu agardar até o 27 de xullo para facerse efectiva. Ás 19 horas dese día, a Alameda acolleu un mitin masivo onde tomaron a palabra o militante de Esquerda Galeguista Xosé Carnero Valenzuela, o dirixente sindical asasinado en 1936 Eduardo Puente “O Nécoras” e os nacionalistas retornados da emigración arxentina Pedro Campos Couceiro e Antón Alonso Ríos. “Galiza está en pé, en aberta revolución, para conseguir a súa liberdade, a autonomía e a independencia absoluta”, afirmou Carnero Valenzuela, antes de dar paso a Eduardo Puente, quen engadiu que “neste momento non nos interesa a República española, senón a galega” chamando a “demandar unha Galiza soviética se fai falla”. Pola súa banda, o adherente da Sociedade Nacionalista Pondal Campos Couceiro, presentado pola prensa como “o Macià galego” destacou que “é preciso recadar de xeito revolucionario e intenso a autonomía como Portugal e Catalunya, porque o Estado central atounos sempre, sempre nos oprimiu baixo todos os sistemas e formas de goberno”. As persoas presentes no mitin da Alameda decidiron trasladarse en manifestación ao pazo municipal da Praza do Obradoiro. Segundo a crónica de El Pueblo Gallego, “a manifestación dirixiuse ao concello, izándose a bandeira azul e branca no edificio e proclamándose o Estado galego. O pobo pediu clamorosamente que Alonso Ríos ocupase a presidencia da Xunta revolucionaria e entón dixo que esta era do pobo”. Alonso Ríos, na súa intervención, deixou claras as intencións do movemento, afirmando que “a verdadeira vontade galega, democraticamente revolucionaria, aínda non deixou ouvir a súa voz, e eu conxúrovos cidadáns a que fagamos a nosa revolución, proclamando a nosa independencia e abrazándonos, se fai falla, a Portugal, a nosa irmá”. A conciencia da marxinación Malia que abondou coa decisión do Goberno español de retomar as obras para rematar coa protesta, o recurso á independencia certificou a existencia dun estado de opinión no país consciente da súa marxinación e da capacidade para valerse por si mesmo. Mesmamente, non se explicaría a proposta dunha Galiza separada de España como medida de presión fronte a Madrid se non fose socialmente hexemónica a consideración de que o país saía prexudicado na súa relación co Estado e que este operaba como un impedimento para a mellora das condicións materiais de vida do pobo galego. O conflito acadou unha dimensión nacional malia que a súa intensidade foi maior naquelas comarcas onde se estaban executando as obras do ferrocarril. Unha mostra foi a proclamación da República galega neses mesmos días en localidades como Vilar de Barrio, Maceda ou Baños de Molgas, estando prevista a súa instauración nas xornadas seguintes noutros concellos do país. A este respecto, El Emigrado sinalou o 29 de xuño, tras dar conta da proclamación da república galega en Ourense e Compostela, que “tamén se tería secundado este último día aquí na Estrada e noutros pobos da Galiza de non recibirse un telegrama de Madrid comunicando a continuidade das obras”. Os sucesos de xuño de 1931 tiveron unha réplica en marzo de 1932. Naquela altura, máis unha vez diante de decisión gobernamental de paralizar as obras do camiño de ferro, Ourense volveu vivir unha nova proclamación dunha República galega, no marco dun proceso de gran mobilización social e operaria, duramente reprimida polas forzas da orde, que abriron lume contra os manifestantes en diversos puntos da cidade das Burgas, chegando a deixar sen vida o mozo nacionalista Xenaro Ortiz Neira, a quen a sección local do Partido Galeguista non dubidou en recoñecer como “mártir civil da Galiza resurxente a quen debemos seguir sempre e non esquecer xamais”.