A illa de San Simón: testemuña da nosa historia

"Sedia-m’eu na ermida de San Simión / e cercaron-mi as ondas, que grandes son”, escribía Mendinho no século XIII, inmortalizando a illa de San Simón na súa célebre cantiga, na que, paradoxalmente, o xograr fai referencia a un mar embravecido que pon en perigo a vida da namorada (“morrerei fermosa no mar maior”), algo inconcibíbel nas sempre tranquilísimas augas da recollida baía. No interior da ría de Vigo, esta pequena illa, que en realidade son dúas (a de San Simón propiamente dita e a de Santo Antón) de apenas 250 metros de longo e 84 de largo o conxunto de ambas, foi testemuña dalgúns dos episodios máis importantes da nosa historia. Desde a cantiga de Mendinho foi empregada como mosteiro, lazareto, prisión, orfanato para crianzas orfas e centro cultural. A illa pertence á parroquia de Cesantes e encóntrase fronte aos concellos de Redondela (ao que pertence), Soutomaior e Vilaboa, na parte interior da ría de Vigo. A illa principal está unida á de Santo Antón por unha ponte, xunto a outros dous pequenos illotes, San Bartomeu e San Norberto. A enseada na que se localiza, que comeza na Ponte de Rande e continúa até a enseada de Vilaboa acollendo as salinas do Ulló, as illas Alvedosas e a propia illa de San Simón, leva o seu mesmo nome e foi declarada Zona Especial de Conservación (ZEC). O conxunto das illas de San Simón foi declarado Ben de Interese Cultural (BIC) no ano 1999, cando comezou a ser reconstruída mediante un proxecto que procuraba a harmonía total entre a natureza e a propia remodelación dos edificios xa existentes, evitando deteriorar a contorna do lugar. A illa de san simón foi testemuña dalgúns dos episodios máis importantes da nosa historia. Desde a cantiga de Mendinho foi empregada como mosteiro, lazareto, prisión, orfanato e centro cultural Se ben na actualidade a illa permanece deshabitada, recibe a diario numerosos visitantes, dado o seu interese histórico e social, alén de paisaxístico. San Simón comezou sendo no século X o fogar de monxes beneditinos que se desprazaban ao lugar para gozar do silencio e da paz que este lles ofrecía. Durante os séculos XII e XIII estivo habitada polos cabaleiros templarios, que tamén a elixiron como destino para o seu retiro, para o cal construíron a ermida rexistrada nos versos de Mendinho. Posteriormente, San Simón foi ocupada pola Orde dos Pascualinos de San Simón, reforma dos franciscanos, que no ano 1307 se viu obrigada a abandonar a illa. Xa no remate do XVI, os canóns e o medo fixeron acto de presenza no pequeno arquipélago. O corsario Francis Drake, sempre ao servizo da Mariña Real da Inglaterra da raíña Isabel I, por quen foi nomeado cabaleiro, chegou a San Simón con desexos de vingarse da derrota sufrida na batalla da Coruña en 1589. Tras arrasar Vigo e as illas de Ons e Cíes, as tropas de Drake destruíron a igrexa e as imaxes de San Simón e queimaron a illa enteira. A tranquilidade da illa volveuse ver truncada cando en 1702 a enseada de San Simón se converteu no escenario da Batalla de Rande, un combate naval no que os navíos da armada hispano-francesa, cargados con ouro procedente de América, tentaron en van defenderse dos galeóns ingleses e holandeses. Conta a lenda que, como en calquera boa historia de piratas, gran parte do botín continúa agochado nos fondos do estreito de Rande, entre os restos dos navíos afundidos, á espera de ser rescatado. Así o recolle o visionario novelista Jules Verne na súa obra Vinte mil leguas de viaxe submarina, na que o Nautilus busca os supostos tesouros da Batalla de Rande. Modernamente, houbo tamén algúns intentos de localizar os presuntos restos da carga que non tiveron éxito, ben pola mala configuración dos fondos, ben porque tal tesouro simplemente non existe. A causa da longa historia de batallas e saqueos, a illa foi abandonada, até que no ano 1838 o comerciante Norberto Velázquez Moreno habilitouna, por Real Ordenanza, para convertela nunha leprosaría ou lazareto, que foi así mesmo destinada para a realización de corentenas dos mariñeiros procedentes de América que padecían enfermidades. Os leprosos e outros pacientes incurábeis residían na illa de Santo Antón, cuxa ponte de unión con San Simón contaba con dúas grandes portas a cada lado para servir de protocolo sanitario. A etapa de lazareto finalizou en 1927. Con todo, o episodio máis sinistro da illa aínda estaba por chegar. Durante a represión, converteuse nunha prisión franquista, entre 1936 e 1943, constituíndo este período non só o máis escuro da súa historia, senón tamén o que primeiro acode á mente cando se pensa no lugar. Na actualidade, numerosas persoas achéganse á illa para homenaxear os seus familiares mortos durante a guerra a causa dos malos tratos, a fame e a sede, ou vítimas dos numerosos fusilamentos. O campo de concentración e de exterminio para os presos políticos contrarios ao réxime estaba composto por represaliados de Vigo, Pontevedra, Ourense e Vilagarcía, principalmente, pero tamén era habitual a presenza nel de presos de Asturias, León ou do País Vasco. Calcúlase que chegou a haber un total 6.000 encarcerados na illa. O antigo lazareto transformouse nun dos campos de concentración máis temidos, do que poucos conseguían saír con vida. Esta circunstancia foi tratada por Manuel Rivas na súa novela O lapis do carpinteiro, cuxo protagonista, Da Barca, é trasladado como preso político a San Simón. Con posterioridade, as instalacións foron utilizadas polo Fogar Méndez Núñez que, entre 1955 e 1963, acolleu crianzas orfas de mariñeiros. Non sería até o ano 1999 cando se comezou a reconstruír a illa para que adquirise o aspecto que coñecemos na actualidade, grazas a un proxecto de César Portela, que soubo respectar o patrimonio natural do lugar e que, en opinión do propio autor, conseguiu “transformar o carácter triste, case tráxico, dos edificios e do conxunto das illas –contaxiados todos eles polas actividades que albergaron historicamente– en edificios luminosos e alegres. Todo iso sen menoscabo do tradicional carácter romántico que sempre tivo”. Nas últimas décadas habilitouse como centro cultural, escollido para a entrega dos premios Xerais e como sede do festival Sinsal Audio, decorrido o pasado mes de xullo. No pasado 2020, o concello de Redondela, ao que pertence a illa de San Simón, aprobou declarar o Ano das Mulleres de San Simón, para o que realizou unha “homenaxe á rede de solidariedade, integrada por mulleres, que socorreu os presos políticos detidos na illa”. Debido á pandemia, os actos, entre os que se atopa a exposición fotográfica “As mulleres da illa”, instalada na praia de Cesantes, pospuxéronse para este 2021. A programación tamén inclúe obradoiros escolares e unha homenaxe pública ao conxunto de mulleres solidarias. As esculturas Ademais de ser inmortalizada pola cantiga de Mendinho (o texto galego traducido a un maior número de linguas), tamén aparece na literatura internacional. Jules Verne fixo que o capitán Nemo atracase o seu Nautilus na enseada de San Simón en Vinte mil leguas de viaxe submarina. Grazas a esa referencia, o célebre personaxe conta cunha estatua xunto á illa, obra de M. Lastra e S. Portela, que parece xurdir do fondo do mar. A illa tamén ten esculturas de importantes autores, entre elas, na praza dos Poetas do Mar, as dedicadas aos poetas medievais da ría de Vigo: Mendinho, Martín Códax e Johán de Cangas. A illa da memoria O valor simbólico da illa de San Simón como lugar da memoria histórica fixo que a Iniciativa Galega pola Memoria (IGM) organizara nela o pasado mes de xullo un acto en homenaxe ás vítimas do franquismo. A IGM reclama a recuperación do proxecto da Illa da Memoria, mostrando a súa desconformidade co uso deste espazo para fins lúdicos e recreativos, como no caso do Festival Sinsal, que poden subverter ese valor simbólico. O festival reafirmou, porén, o seu compromiso co patrimonio histórico e natural da illa, mantendo que o evento representa un espazo de convivencia.