A foto que faltou no álbum

A recuperación da memoria das vítimas do franquismo é como un quebracabezas ao que se van engadindo pezas co paso do tempo. Vilagarcía acubilla desde hai anos a historia do asasinato de Rodrigo Berruete –ou Beruete segundo algunha documentación–, Antonio Sayáns, Manuel Limeres e Pilar Seijo nunha batida ocorrida no lugar de Loenzo no Martes de Entroido de 1937. Pero non é ata hoxe que, grazas á xenerosidade de César Alonso, promotor de Pobra Histórica, somos quen de poñerlle rostro á viúva de Rodrigo, Pepiña Pego, con outra biografía que testemuña a dureza do padecido polas mulleres. Martes de Entroido Conta o relato imprescindíbel da súa sobriña Carmiña que tras o golpe tapiaron a porta dun cuarto que había na casa e empapelaron o corredor para que ninguén sospeitase do agocho do home, a quen lle metían comida por un oco oculto co cabeceiro da cama mentres a nena lle lía o xornal desde o outro lado da tapia. Mais o terror alongouse e Rodrigo, alcumado El Gitano, decidiu subir ao monte e intentar converter a fuxida en guerrilla. Estiveron meses facendo batidas para dar coa súa cuadrilla ata que, o 16 de febreiro, a filla dunha muller que vendía pan no mercado atopouna nun alboio e contouno. Pepiña fora na véspera visitar a nai de Carmiña, que estaba doente, e a súa cuñada atopouna nerviosa. Preguntoulle se temía por Rodrigo, pero ela dixo que non, que a tiña tola ese cheiro a fume tan intenso que a perseguira durante todo o día. Pero ninguén máis o uliu. Non volveu a súa sobriña ser testemuña, nos seus máis de noventa anos de vida, dun presentimento tan forte: gardas e falanxistas rodearon o alboio de Loenzo na mañá seguinte e cando Rodrigo e o resto comezaron a disparar, plantáronlle lume coa cuadrilla dentro. Se conto esta miña historia é para vindicar a necesidade de colectivizar a memoria, para ir colocando pezas no quebracabezas común A historia xa coñecida gardou o macabro desfile daquel Martes de Entroido vilagarcián en que os asasinos baixaron os corpos en procesión de apupos e cantos, cos restos da faixa vermella que sempre levaba Rodrigo para paliar as dores dunha ferida sufrida na guerra de África, como macabra bandeira ondeando na punta das baionetas. ¡Matamos al Gitano, matamos al Gitano!, pregoaron desde o alto do balcón do Concello, antes de celebralo emborrachándose con champaña nas portas do Casino. Benigno, José el de la Burra, Miguel Bocatorta... os asasinos todos. Pero non soubemos daquela que ao caer a noite, cando non había consolo para Pepiña, foron á porta da casa na que ficara coa súa irmá Luísa e por se podían facerlle máis dano aínda, cantáronlle o enterro da sardiña. Como se matasen un porco. Ela volveuse tola, quería saír, cuspirlles na cara o seu odio pero Luísa parouna. "Déixao estar, miña nena, que xa está ben de desgraza". E ela calou pero, ao día seguinte, mandou a Carmiña á porta do Casino para coller do chan os restos de tea vermella, e gardounos para sempre na caixa do perfume Pompeiá que xamais Rodrigo volvería ulir na súa pel. E foi tal a dor daquel corpo viúvo que perdeu toda a lanuxe e nunca máis lle volveu saír. O bar Gildo Cos anos, Pepiña casou cun preso franquista, Gildo de la Torre, e puxeron un bar con hóspedes na Pobra. A nai del, a señora Luísa, vivía enriba dela, no vieiro de Ravella, e axiña a veciña de abaixo foi Pepita, a miña avoa materna. Conto sempre que esta teima miña da memoria vén dela, que sendo eu nena me falaba da señora Luísa e de que lle mataran un fillo porque outra veciña delatou que o agochaba detrás dun armario. Non cheguei a coñecela pero si a Floreal, o neto orfo de nome anarquista, que se criou con ela. E tamén a Amalia, a irmá de Manuel, que me contou a historia do Gitano para un libro que publiquei sen saber que a súa muller era aquela Pepiña da que tanto falaba a miña nai, pois sendo pouco máis que unha nena vírase obrigada a marchar da casa para traballar na súa fonda e, malia que quería ser mestra, tivo que aprender a facer camas perfectas. Hai pouco fomos xuntas á Pobra e sentámonos na terraza daquel Bar Gildo que, co tempo, pasou a chamarse Swing en memoria do grupo no que de la Torre tocara. Agora está noutras mans que non conservan fotos daquela pero que, coa axuda da xente marabillosa de Barbantia, puxéronme sobre a pista da Pobra Histórica e de César, que foi quen me mandou esta única foto que atopei de Pepiña, ausente nos álbums da miña nai e dos da súa propia sobriña. Se conto esta miña historia, que sei a ninguén importa, é para vindicar, unha vez máis, a necesidade de colectivizar a memoria, como única fórmula para ir colocando pezas no quebracabezas común e que as vidas de mulleres como Pepiña non se borren para sempre da nosa historia.