Elvira Mendes, unha raíña galega fronte a adversidade

Relegado ás máis das veces á ocultación ou ao accesorio, a revisión da historia continúa a afrontar hoxe a tarefa de visibilizar o papel das mulleres nun pasado tradicionalmente explicado en chave masculina. Con todo, se as referencias á muller aínda resultan anecdóticas en moitos manuais de historia e libros de texto, falar da existencia de galegas influentes e poderosas na Idade Media, semella, aínda hoxe, sinxelamente impensábel. Se cadra, un dos casos que mellor exemplifiquen o esquecemento que adoitan sufrir este tipo de figuras femininas na historia da Galiza sexa o de Elvira Mendes, unha raíña galega cuxa memoria merece ser rescatada e valorada. Nada por volta do ano 996, Elvira ou Geloira– forma que recollen os documentos da época–, pertenceu desde a súa infancia a dúas das familias máis destacadas da alta nobreza galega. A súa nai, Toda, fora unha relevante aristócrata do sur da Galiza mentres que seu pai, o conde Mendo Gonzalves, chegara a ser o home de confianza do entón rei, Vermudo II, até o punto que este lle concedera a honra de tutelar e criar o seu fillo, o herdeiro ao trono galaico, o futuro Afonso V. A realidade do reino galego no ano Porén, a realidade da Gallaecia dos albores do ano 1000 era a dun reino ao bordo do colapso. Non só as disputas entre as diferentes faccións nobiliarias e as tensións co condado de Castela debilitaban o reino, tamén as constantes ameazas estranxeiras puñan en xaque a súa poboación, cando non a propia supervivencia política deste. Desde o sur, o califato cordobés emprendera unha escala bélica sen precedentes contra o reino galaico–denominado Yilliqiya polos hispano-musulmáns–, así como contra o resto de Estados ibéricos. Os seus ataques, dirixidos polo famoso rexente cordobés, Al-Mansur, foron os responsábeis da ruína de cidades como León (994) ou a propia Compostela (997), centro espiritual do reino e ao que, en palabras do historiador Ibn Idhari, “ningún musulmán chegara xamais”. Desde o norte, as devastadoras expedicións viquingas axexaban o reino, sementando o terror entre unha poboación que aínda lembraba os saqueos e atrocidades cometidas polo líder viquingo Gunrod anos atrás. Unhas incursións escandinavas que nas últimas décadas fixaran a súa ollada na Gallaecia–ou Galizuland, como eles a chamaban–, especialmente sobre a rica terra compostelá. Delicado de por si, por se fose pouco, no ano 999 o reino afrontou a morte do propio rei, recaendo o goberno deste sobre o seu fillo herdeiro, o futuro Afonso V, a quen o conde Mendo, pai de Elvira,criaba en terras galegas xunto ás súas fillas e fillos. Resulta lóxico pois, imaxinar que a relación de Afonso con Elvira viña de lonxe e o seu enlace matrimonial resultaba natural; por unha parte, a súa unión aseguraba o apoio político e bélico da nobreza galega á monarquía nun momento de gran fraxilidade para esta;por outra banda, Elvira e a súa saga familiar alcanzaban unha influencia a todas luces incontestábel. Morto o conde Mendo en estrañas circunstancias, o casamento de Elvira e Afonso non se fixo esperar e con apenas vinte anos de idade, o compromiso nupcial ficaba selado. Despois dos convulsos períodos que rodean o ano 1000, o certo é que o reinado de Afonso V e Elvira representou un momento de reconstrución e reorganización do reino. Non só as incursións escandinavas cesaran tras a devastación de Tui, tamén a paz foi retomada co califato hispano-musulmán, máis preocupado polas numerosas guerras civís que nel se sucedían. O casoiro con Afonso V Neste tempo, Elvira e Afonso V levaron a cabo unha política de reafirmación do poder rexio, especialmente fronte o conflitivo condado de Castela, á vez que comezaron a estabelecer un código lexislativo para o reino, dentro dun programa de profundas mudanzas administrativas que no ano 1017 se materializarían a través do coñecido como “forum legionense”. Para alén da reconstrución da Gallaecia, así mesmo, os monarcas dedicaron gran parte do seu reinado impartindo xustiza e concedendo favores e bens a igrexas e mosteiros, no que se considerou un período de esplendor e bonanza, ao que se sumaría o nacemento dunha filla e un fillo cos que se garantía a continuidade da liñaxe real. No entanto, a pouco de se iniciar, este período de esplendor veríase truncado. En decembro do ano 1022, con apenas trinta anos de idade, Elvira, a raíña consorte, morría inesperadamente. O seu corpo foi entón trasladado, por orde do seu marido, ao panteón real sito na cidade de León, sede rexia da monarquía galaica, baixo unha lápida que reza “aquí descansa a raíña dona Elvira, esposa do rei Afonso e filla do conde Mendo”. Sen dúbida, o reinado de Elvira pode considerarse un raio de luz entre moitas sombras. O seu falecemento presaxiaría unha crise monárquica que comezaría pola morte de Afonso V apenas seis anos máis tarde e aínda a do seu fillo, cun reinado de apenas nove anos. Máis fortuna correría a filla de Elvira, Tareixa, quen reinaría durante trinta anos, converténdose na muller máis poderosa da Gallaecia e unha das raíñas máis célebres da súa época.