A cultura galega volve do exilio: Virxinia Pereira

Foi casual que Virxinia Pereira puidese emprender o camiño ao exilio. Que o golpe de Estado a sorprendese en Madrid, e non na súa casa de Pontevedra. Quen sabe por que acompañou a Castelao nesa viaxe, unha de tantas que el facía á capital estatal como deputado? Pode que, como cando marcharan a Bretaña, buscasen na compañía mutua o consolo ante a perda do fillo, imposíbel de atopar malia o paso dos anos. Pode que decidiran facerlle caso ao mal presaxio del: “Vai haber unha guerra e ímola perder”. Ou pode que a animase a importancia de asistir á entrega ás Cortes republicanas do Estatuto de autonomía apoiado polo pobo galego no plebiscito do 28 de xuño. Sería unha mostra temperá, aínda que non a primeira, do compromiso coa terra que ía manter xa ata a fin dos días. Viaxar daquela afastouna do destino que correron outras mulleres como Josefina Arruti, a esposa do alcalde Osorio-Tafall, que ficou presa en Pontevedra mentres el intentaba desde Madrid non perder, coa guerra, a vida coñecida ata entón. Nunca máis se volveron atopar. Porén, Virxinia puido seguir a carón do seu home aínda que fose para compartir a dureza do exilio, e a súa presenza foi imprescindíbel para que el acometese a tarefa que lle tiña reservada a Historia. Viaxaron tras o golpe a Barcelona e Valencia co goberno republicano, que en abril de 1938 lle encargou a Castelao iniciar unha xira pola Unión Soviética para conseguir apoios á causa republicana. Celebraron o Primeiro de Maio na Praza Vermella e a partir dese quilómetro cero cubriron milleiros desde o golfo de Finlandia ata o mar Caspio, desde a Ucraína ata a afastada Acerbaixán. Regresaron a Barcelona por onde marcharan: arribada a Le Havre e traslado en ferrocarril a París, parada obrigada antes de entrar en Catalunya pola fronteira oriental. Era maio de 1938 e na folla de ruta da parella xa estaba marcada a viaxe a Bos Aires para predicar ante a máis importante diáspora galega a necesidade de que a República gañase a guerra. Pero se algo amosa a biografía de Virxinia Pereira é a teima do destino por cambiarlle os plans. A sétima filla do reputado avogado e deputado Camilo Pereira e a súa dona, Peregrina Renda, estaba predestinada a unha vida tranquila como dona dun médico de Rianxo con familia de boa posición económica acadada no paso pola emigración. E aquí está. Acabada de chegar da URSS e coa maleta lista para unha nova xira de propaganda. Pero non será en Bos Aires. Non desta. Cruza a fronteira levando no peto os cartos que herdara de Camilo Pereira, o seu defunto pai O Goberno pídelle a Castelao que viaxe a Estados Unidos para acadar fondos que permitan soster o exército e ela mergúllase totalmente no periplo. Necesítaa a terra e necesítaa el para compensar as súas crises de cegueira e tamén a teima de non recorrer baixo ningún concepto ás arcas republicanas. “Vou alá sen levar cárrego diplomático ou consular. Vou sen ningunha garantía económica. Vou coa fé –que aínda me dura- no trunfo da democracia e pol-o tanto coa fe no trunfo dos nosos ideais”, escribe ao seu bo amigo Rodolfo Prada mentres viaxa a bordo do ‘Ilè de France’. E mentres el loita por liberar Galiza, Virxinia tense que ocupar do mundano. Cruza a fronteira levando no peto os cartos que herdara de Camilo Pereira, o seu defunto pai. El rífalle por non declaralo á República pero ela téimalle que de algo teñen que vivir se non quere acudir ás arcas do Estado. Os seus únicos ingresos proceden da venda dos debuxos de Castelao, e para iso tamén necesita lazarillo. Os ollos de Virxinia palían a súa cegueira e axúdanlle coas proporcións. “A man dereita quedou un pouco pequena” contou el que lle guiaba cando a vista non lle deixaba ver os seus propios trazos nos “debuxos de negros” que inspirou a estadía americana. Foi a súa compañeira leal, pero foi moito máis ca iso. Unha convencida antifranquista que se implicou a fondo na loita pola sorte da terra, que era a sorte da súa propia vida, a que deixara parada en Pontevedra cando pechou a porta para pasar en Madrid apenas uns días. Coa esperanza posta no regreso, remontou con el as augas do Hudson ata visualizar Manhattan. Recibiu o outono de 1938 na conca mineira do Oeste e viaxou ata Detroit, Ohio ou a fronteira con Canadá, para denunciar os horrores do golpe de Estado. E o mesmo durante a xira de tres meses que fixeron por Cuba entre novembro e febreiro do 39: non houbo recuncho da illa nin cafeal, por lamacento que fose, ao que ela non acudise. “Loitamos pola paz” pregoou Castelao na Habana, e ela mergullouse na loita así tivese que pasar días a lombos dun burro bebendo tasallo e comendo patabán, como narra Neira Vilas no libro sobre o seu periplo. Recibiron na illa o ano da primeira derrota das moitas que lle tocou vivir ao exilio republicano. Xa estaban de volta en Nova York cando a radio pregoou que o exército ‘rojo’ estaba cautivo e desarmado. O 1 de abril de 1939 xa eran, oficialmente, inmigrantes ilegais, sen papeis que lles permitisen alcanzar Bos Aires, o destino soñado por ser, fóra da península Ibérica, o lugar onde habitaba máis cidadanía galega, aquela que lle dera a Castelao o mandato de deputado. O exilio bonaerense Virxinia inicia o exilio con 54 anos e tardarán un máis en conseguir os visados. A situación da parella chega a ser moi preocupante. Como xa lles pasara en Barcelona, e lles pasará tamén en París, teñen que racionar os alimentos ao non saber cando conseguirán retomar a súa vida en Bos Aires. “Necesito vivir do meu traballo e necesito patacas, tomates, en fin d-esas cousas que se venden nas tendas” escribiu el. Recoñecía que estaba desolado e era ela a única capaz de manter a esperanza na nova vida. Parten a Arxentina no aniversario do plebiscito do Estatuto, o 28 de xuño de 1940, coa idea clara de que a loita polos dereitos que agardaba o país non acabara. Castelao vai dedicar os mesmos folgos que empregara na defensa do bando republicano en garantir que Galiza teña igual posición que Catalunya e Euskal Herria cando o Estado español recupere a democracia. Pensaba que o vería. Que a vitoria das forzas aliadas na Segunda Guerra Mundial desafiuzaría a Franco, e a terra afondaría nos dereitos que o texto avalara. Virxinia desmantela o 'Farol' de Belgrano, como chama o matrimonio ao seu luminoso piso bonaerense, e abandonan Arxentina Por iso vai cada fin de semana dunha punta a outra da capital arxentina: Da Casa galega de Betanzos á de Rianxo. Moitas veces non pode compaxinar os actos e é Virxinia a que empeza a intervir en defensa dos dereitos da Galiza republicana e do seu Estatuto de autonomía, como fará logo, de viúva, unha vez e outra. No sentir maioritario da diáspora, Castelao é o representante legal da terra que o escollera deputado, e por iso se converte no presidente do noso goberno no exilio, o Consello de Galiza, creado o 15 de novembro de 1944. Como tal, en 1946 incorpórase ao goberno de Giral como ministro sen carteira. Se Castelao está, está Galiza. As forzas aliadas acababan de gañar a guerra e o goberno republicano aséntase na Francia fronteiriza como paso previo do retorno á casa. Virxinia desmantela o Farol de Belgrano, como chama o matrimonio ao seu luminoso piso bonaerense, e abandonan Arxentina no convencemento de que París será a antesala do regreso a Pontevedra. Pode que esa sexa a máis dolorosa das derrotas. A comunidade internacional consinte a continuidade da ditadura e teñen que volver ao exilio definitivo de Bos Aires, con Daniel ferido de morte. É a etapa da Virxinia mitificada, da abnegada enfermeira e esposa, nunha visión patriarcal da que o exilio antifranquista non fica exento. Virxinia foi todo iso, si, pero foi moito máis: unha convencida militante na loita contra a ditadura e os dereitos do país, que pouca xente lle tivo en conta. Otero Pedraio quen máis, e co tempo, tamén a nova xeración galeguista de xente como Méndez Ferrín ou Adela Figueroa, que superou o galeguismo cultural de Piñeiro e veu vindicar o legado daquel Consello de Galiza polo que tanto traballara o matrimonio e que aínda hoxe non acadou o merecido recoñecemento. Altofalante das ideas compartidas Mentres viviu Castelao, non precisou a terra que Virxinia se convertese en altofalante. Apoiouno na batalla como unha soldado máis, a máis fiel, furriel e lazarilla, pero cando a voz del calou para sempre, ela rompeu o silencio que lograra manter na axuda atronadora, para defender o seu legado: o artístico e o político. O das ideas compartidas. Ela foi o compás que marcou o inequívoco da ideoloxía que el pregoara, imposíbel de moldear para que calquera opción poida vindicarse a súa herdeira, como aínda pasa hoxe. O consulado extraoficial do pobo galego A morte de Castelao sume a Virxinia nunha “mágoa e tristura sen fin”, que porén non lle impide continuar coa loita compartida. Tres anos despois do pasamento, en 1953, sae do seu acubillo no Farol para amosar a súa oposición aos coqueteos do Centro Gallego de Bos Aires coas autoridades franquistas que, tras o abandono definitivo das forzas aliadas á causa republicana, campaban ás súas anchas na procura do plácet internacional. Viaxaron alá o alcalde coruñés Alfonso Molina e o dirixente falanxista Cesáreo González, produtor de cantantes como Lola Flores ou Sara Montiel, e malia que a diáspora republicana boicoteou a comida oficial na, ata entón, sede común, tiveron a ousadía de achegarse a Chacarita para poñer na tumba de Castelao unha coroa de flores cun lazo coas cores “de pus e sangue” como lle chamaba ela á bandeira española: “Tal enredo envolveume a min na telaraña (ofendida máis que ninguén) véndome precisada a saír do apartado mundo en que vivo para protestar –en compañía dos fideles irmáns- da maniobra, (...) ensinándolles enérxicamente cal e a forma en que se debe respetar a pureza de ideaes que repousan nesa sepultura tan sagrada para min, como para a inmensa maioría dos galegos”, escribiulle a Otero Pedraio. Nunca a tratou el coa indiferenza ou o paternalismo doutros galeguistas, que a consideraban ora unha señorita conservadora da Estrada, ora a leal muller do prócer da Patria, mais en ambos casos sen consideración algunha ao seu propio compromiso. Co de Trasalba falaba da situación do país, dos avances ou retrocesos da loita contra o ditador, ou da defensa do idioma, que ela mesma empregaba nunha correspondencia que é proba inequívoca do seu compromiso coa terra, “isa NAZÓN GALEGA sempre asoballada, que dende todol-os tempos foi pródiga en figuras esgrevias, e dende todol-os tempos tamén ven recramando sen desmaios os dereitos que tan inxustamente lle son negados”, escribiulle á outra senlleira exiliada, a actriz María Casares. Puido cotexar o inxusto da condescendencia de quen aseguraba, como Seoane, que ela mantiña a memoria emocional pero non a ideoloxía do seu esposo. Virxinia mantivo o facho galeguista e antifascista nos conflitos da diáspora, nas misivas e no día a día. O Farol de Belgrano foi o consulado extraoficial do pobo galego. Alí seguiron reuníndose cada sábado, baixo unha foto de Castelao coa bandeira da Patria, Rodolfo Prada, Manuel Puente, Xosé Abraira... todos aqueles “irmáns” que posibilitaran co seu esforzo económico e persoal a existencia do Consello de Galiza. Alí estiveron uns novísimos García Sabell, Xosé Soto ou Méndez Ferrín, que puido cotexar o inxusto da condescendencia de quen aseguraba, como Seoane, que ela mantiña a memoria emocional pero non a ideoloxía do seu esposo. Na dor desta última etapa do exilio –que nunca deixou de habitar pois morreu en Madrid durante unha estadía estival que non prevía definitiva- Virxinia apoiouse en Mercedes Cela de Puente e Manolita Fraga de Prada, que en Bos Aires substituíu como compañeira de naipes a Josefina Bustamante. Tamén atopou consolo nas viaxes a Bos Aires que fixeron Josefina e Otero Pedraio, Sebastián Martínez-Risco e Mercedes Alonso ou Mimina Arias, a quen lle devolverá a visita durante as tres estadías que entre 1962 –con 78 anos– e 1969 –cando tiña xa 85– fará a Galiza para loitar porque o legado de Castelao permaneza no Museo de Pontevedra. Pero esa é xa outra historia.