Xoana, a raíña que non puido ser

Será sempre dona Xoana. Sometida á roda da manipulación historiográfica que precisaba xustificar a unión dinástica de Isabel e Fernando, chegou até nós como A Beltranexa, apelativo imposto polo relato que a tentou converter nunha raíña ilexítima. Combatida polo mesmo bloque oligárquico que enfrontou o reinado do seu pai, Henrique IV, e apoiaría posteriormente a causa do seus tíos Afonso e Isabel, conformado pola gran nobreza propietaria da terra de Castela, os señores eclesiásticos e o papado, só contou co apoio de galegos e portugueses nun contexto internacional claramente adverso para a súa causa, con Catalunya, Inglaterra e Roma apoiando a Isabel e Fernando. O apoio galego a dona Xoana exemplificou a existencia dun movemento na nosa sociedade de carácter nacional popular que respondía a vontade de tronzar a dependencia do país dunha Castela hexemónica na área peninsular, que aspiraba a reforzar o seu dominio mediante a conquista doutros reinos. Non foi a defensa da lexitimidade da raíña Xoana fronte a súa tía Isabel o elemento central que dinamizou a protesta galega nas décadas finais do século XV, senón o convencemento de que o primeiro representaba os intereses da maioría social galega. A alternativa dunha Galiza arredada de Castela, unida a Portugal e ligada ao espazo atlántico, veuse formalizando de modo reiterado no país desde 1230, volveu expresarse con grande apoio social e posibilidades de éxito no contexto das excepcionais circunstancias abertas no espazo ibérico no marco da loita sucesoria que seguiu a morte de Henrique IV. Obrigada a renunciar á coroa segundo o acordado no pacto de Alcaçovas, renunciou a contraer matrimonio co fillo de Isabel e Fernando, Xoán de Aragón, tal como pretenderon os pais, e tomou o veo no mosteiro de Santa Clara de Santarém. A revolta galega galvanizada arredor de dona Xoana estivo preto de alcanzar o éxito. No marco das diversas conversas estabelecidas entre Afonso V e os Reis Católicos para pór fin ao conflito, o rei portugués solicitou a separación da Galiza de Castela e a súa incorporación a Portugal. Segundo recolle a crónica de Afonso V, nas negociacións abertas tras a batalla de Toro, nas que participou Pedro Madruga, o monarca luso solicitou polos dereitos que tiña como esposo de Xoana, "tinha nos Regnos de Castella, lhe soltssen liuremente algua parte do senhorio della, e que esta seria bo regno de Galiza como todos os seus termos". Á volta de xuño de 1476, momento no que o monarca portugués formalizaba a súa oferta a Isabel e Fernando, Galiza era o único territorio peninsular onde a súa causa non só contaba con apoios firmes senón que seguía sumando apoios sociais dos que carecía en Castela. Dona Xoana morreu en Lisboa á volta de 1530. Obrigada a renunciar á coroa segundo o acordado entre os Reis Católicos e Afonso V de Portugal no pacto de Alcaçovas de setembro de 1479, disolvido polo papa Sixto IV o seu casoiro, renunciou a contraer matrimonio co fillo de Isabel e Fernando Xoán de Aragón, tal como pretenderon os pais, e tomou o veo no mosteiro de Santa Clara de Santarém. Sempre mantivo a súa dignidade, rexeitou a proposta de matrimonio formulada por Fernando Católico tras a morte de Isabel co obxectivo de impedir o aceso ao trono da súa filla de Xoana e do arquiduque de Austria Filipe, participando na práctica totalidade das operacións coas que tentaron desestabilizar Castela até a súa morte. En definitiva, para nós será sempre a raíña que puidemos ter e que exemplificou nun tempo histórico a vontade do noso pobo de conformar unha Galiza arredada de Castela e ligada a Portugal.