Constanza de Castro, unha galega contra Castela

Foron os días de Pedro de Castro, o noso conde vello de Lemos que Vasco da Ponte veu coma “a luz e o lume do Reino de Galiza”, de Pedro de Soutomaior, o conde de Camiña pero tamén o Pedro Madruga, cuxas vitorias aínda lembran no sur da nación e de Pedro Pardo de Cela, o rebelde do norte galego que lle botou peito e perdeu a cabeza a mans dos exércitos dos Reis Católicos. A filla de Pedro Pardo de Cela e de Isabel de Castro, Constanza, foi un digna sucesora da estirpe. Mentres a súa irmá, Beatriz, mantivo a rebeldía durante anos nas terras da Mariña e Ortegal, Constanza, e o seu marido Fernán Arés de Saavedra, remataron por refuxiarse no Castelo de Vilaxóan ou de Caldaloba, na parroquia de San Martiño do Pino, no Concello de Cospeito, onde resistiron o cerco das tropas casteláns, comandadas por Diego López de Haro, ao longo dun ano. As duras condicións impostas aos asediados, provocou que durante o ano 1484 boa parte deles morreran, entre elas Constanza de Castro, a consecuencia de consumir auga contaminada, salvándose exclusivamente, segundo o cronista Vasco da Ponte, Fernán Arés de Saavedra, ferido por pedra de trabuco, que veu incautada a totalidade dos seus bens e a quen salvou da execución Diego de Andrade. A crónica da súa rebeldía e do seu tráxico final testemuñada no nobiliario de Vasco da Ponte, fonte historiográfica básica para o coñecemento da nosa historia medieval elaborada a comezos do século XVI, segue a ser unha realidade inexistente para a grande maioría do pobo galego Constanza de Castro é outra das incógnitas por resolver do quebracabezas da Galiza do século XV. Nada arredor de 1445, probabelmente nas terras de Viveiro, casou en primeiras nupcias cun medio irmán da súa nai, Galaaor Osorio a quen en 1460 o conde de Lemos, de quen foi fillo ilexítimo, lle cedeu as vilas de Castro de Rei e Outeiro de Rei para que puidese emparellar coa filla de Pardo de Cela. O matrimonio con Galaaor Osorio, un dos fidalgos máis significados da Baixa Idade Media galega pola súa lealdade e proximidade a Pedro Osorio, rematou por disolverse, segundo a maioría dos autores polas desavinzas co sogro. Unida posteriormente a Fernán Ares de Saavedra, fillo de Ares Vázquez de Parga e Constanza López de Saavedra, sobriña do Mariscal, señor de Guitiriz, compañeiro de loita en Caldaloba, a súa xinea tivo continuidade en Constanza de Saavedra, ao tempo casada con outro grande rebelde galego, Pedro de Miranda, camarada de loita de Pardo de Cela e Pedro de Bolaño polas terras mariñás e de Ponferrada. O malfado daquela derrota de Galiza segue a memoria de Constanza de Castro. A crónica da súa rebeldía e do seu tráxico final testemuñada no nobiliario de Vasco da Ponte, fonte historiográfica básica para o coñecemento da nosa historia medieval elaborada a comezos do século XVI, segue a ser unha realidade inexistente para a grande maioría do pobo galego. Outro tanto acontece co castelo de Vilaxóan ou de Caldaloba, escenario do seu martirio, cuxos restos ameazan derrube a pesar de estar declarado Ben de Interese Cultural (BIC) en 1994 e do que hoxe só fica unha torre cuadrangular de 10 metros de lado que se ergue sobre 25 metros. Ao fin, o destino dos días e das persoas que marcaron os feitos decisivos da historia da revolta galega.