MAPA | O reino das 2.000 fortalezas

Supoñen estes edificios un quiñón importante dos que puideron existir durante o medievo, porén quizais foron un par de milleiros os que se ergueron naqueles tempos disque escuros, aínda que talvez sexa mellor cualificalos de escurecidos, nalgúns aspectos á mantenta: para facer medrar un reino e crear da ficción outro buscouse eliminar ou agochar –e ben que o fixeron– a raiceira nutricia da nación galega! Raiceira política, económica, relixiosa e social que xa se albisca en construcións castrenses ben pretéritas como as Torres do Oeste (Catoira), A Lanzada (Sanxenxo), Iria (Padrón), Penacorneira (Leiro), Cedofeita (Pontevedra), Lobeira (Vilanova de Arousa), Aguiar de Pedraio, (Pereiro de Aguiar), Cira (Silleda), Darbo (Cangas), San Paio de Lodo (Ponte Sampaio-Pontevedra), Sobroso (Mondariz) e Espenuca (Coirós), estas cinco últimas non afondadas por nós nas entregas referidas. Héitor Picallo: "O Reino da Galiza debeu contar cun patrimonio civil moi amplo" Xa presentes no ecuador do século XII e mencionadas algunhas na Historia Compostelá, os seus particulares momentos construtivos puideron ser diversos e ben pretéritos. Limitándonos á documentación existente, e sen analizar con detalle certas memorias arqueolóxicas que poden vincular algunha coa época romana, habería que concluír que se amosan con esplendor na Era Compostelá. Así e todo, a partir do século XIII e sobre todo no posterior serán moitos máis os edificios desta índole que se alzaron ou reconstruíron. A Fortaleza da Lúa, en Rianxo, antes de ser derrubada e segundo un gravado do século XIX. (Foto: Nós Diario) Baixo o noso punto de vista, sen buscarmos a esaxeración e tendo en mente que na Galiza existen máis de 3.700 freguesías, non é arriscado suxerir que se puido alcanzar aquel par de milleiros arriba citados. Pois nesta análise non só debemos contemplar exclusivamente as fortalezas, castelos, torres vixía, atalaias e casas fortes senón tamén certos pazos (ou incluso “currais”, como o de Lamas) que contaban con prismas pétreos adheridos ás vivendas e con características castrenses. Enténdase que o feito de erguer ou apegar torres a “fogares nobres” baixomedievais ou renacentistas foi –outrosí– costume e moda. Un total de 101 construcións Sen dúbida a nosa escolla estivo condicionada coa consecución de datos documentais e, outrosí, por limitacións técnicas: o espazo físico, número de caracteres a desenvolver; e temporal, 17 entregas, era as pautas. Velaí que quedasen sen analizar fortalezas como a de Mirón (Arteixo), Alcobre (Vila de Cruces), Rodeiro, Borraxeiros (Agolada) e outras que xa tratamos noutros medios. Certo é que tamén foron preferentes as construcións desaparecidas ou claramente deterioradas para recompor as súas icnografías e aspectos en base á diplomática recompilada, razón que xustifica non ter tratado edificios como Vilasobroso (Mondariz), Vimianzo, Soutomaior, Monterrei... Bisbarras do Ortegal, Trasancos e A Coruña. Ortigueira, Cedeira, Ferrol e A Coruña Foron así, exclusivamente, 101 as construcións ou recintos amurallados que se puideron analizar –non co detalle que nos gustaría–, circunscritos a 29 das 52 bisbarras existentes. Amais disto, houbo referencias a varios edificios da mesma categoría que suman preto de medio cento. Tampouco resulta menos veraz sinalar que se lle deu prioridade nun grao importante ás construcións situadas nas ribeiras do Atlántico ou do Cantábrico, entre outros motivos porque puideron exercer funcións vinculadas co control marítimo e a defensa do litoral. Velaí que cumpriría profundar un pouco máis en territorios como Os Ancares, A Fonsagrada, Sarria, A Limia, Verín... para podermos obter deducións máis precisas. Secasí, serán institucións galegas como as universidades, o Museo do Pobo, o Consello da Cultura, o Instituto Padre Sarmiento etc., as poidan extraer conclusións máis atinadas. As pegadas da Rocha Branca e a Rocha Forte Os monarcas optaron por se desprenderen dos inmóbeis para contentar os poderosos prelados e por teren instaladas as cortes xa en León ou Toledo. Dedución tamén é considerar que moi posibelmente os edificios de maior envergadura e opulencia foron ben dos reis galegos durante o século XII ou anteriores, ben dos pontífices das respectivas dioceses. A ostentosa decoración de Rocha Branca (en Padrón) así o deixa ver, tal e como sucede coas inmensas proporcións de Rocha Forte (en Compostela). E sinalamos aquela cronoloxía para os edificios rexios pois será a partir dese tempo cando os monarcas comecen a se desprender dos mesmos por varias razóns: a primeira, para contentar os poderosos prelados; e, a segunda, por teren instaladas as súas cortes xa en León, xa en Toledo ou noutras cidades alén do noso reino. Na bisbarra do Sar. Rocha Branca, Padrón coas súas torres e murallas e o Castro Lupario Ourense, a única cidade sen muralla No que atinxe ás urbes podemos afirmar que, agás Ourense, como asegurou Anselmo López Carreira, estaban todas provistas de murallas; a de Lugo, obviamente de época romana. E incluso vilas de pequenas dimensións tamén puideron contar con cerrumes de maior ou menor consistencia. Pénsese nas proporcións que deberon ter as de Castro de Rei, Maceda de Trives e Cuntis. Por outra banda, en época plenomedieval moitas das “cabezas” de condado terían que dispor dunha torre ou fortaleza na que, entre outras funcións, se representase o poder territorial. Trives, Valdeorras e Allariz-Maceda. Castelos e murallas de Maceda de Trives, Valdeorras e Allariz Por outra parte, se o nivel destrutor da Guerra Irmandiña foi elevado, tanto o máis foron as actitudes administrativas dos séculos XIX e XX para botaren por terra un bo número de edificios desta índole e de recintos amurallados vilegos e urbanos. Até aquí a nosa achega. Nalgún momento continuaremos con aspectos que aínda nos faltan por tratar. Beizóns e non acreditemos na destrución intencionada da nosa memoria! As pedras foron usadas nun templo A torre de dona Urraca, en 1891, en Caldas de Reis, no momento de ser destruída. (Foto: Nós Diario) Atorre de Dona Urraca, en Caldas, que recibiu este nome ao considerar a veciñanza que a raíña dera a luz o emperador Afonso VII en 1105 nese mesmo predio, botouse abaixo no ano 1891 e con parte do seu material pétreo construiríase o templo parroquial de San Tomé. O conxunto estaba rodeado por unha muralla de terra e pedra. Acompañaban a torre principal, alén da corte dos cabalos, diversas construcións entre as que estaba unha casa baixa na que o arcebispo adoitaba celebrar misa. As fortalezas de Mesía, Rocha Forte e o Pico Sacro, as murallas de Compostela e a casa torre de Sigüeiro