Pontevedra e O Barbanza. As torres de Redonde, Cimadevila e do Deán, a Ponte do Burgo e as fortalezas de Palmeira, Pontevedra e Rianxo

As torres de Redonde e Cimadevila Localizada na freguesía de Santa Mariña das Fragas (Campo Lameiro), son moi reducidas as referencias documentais que dispomos sobre unha torre denominada de Redonde que, seguramente, foi medieval. Por medio dun foro outorgado polo racioneiro da igrexa compostelá Xoán de Liz ao cirurxián Lourenzo Fontenlo, veciño desa parroquia, e á súa muller María Saborida entrégase “la quarta parte enteramente del lugar y casal que dize dos Eydos de Çima, que está sito junto a la torre de Redonde, que está en la dicha felegresía de Santa Marina das Fragas, en que solía bibir Sebastián da Torre e su muger”. O contrato leva data do 8 de decembro de 1587. Por outra parte, no que afecta á casa de Cimadevila, situada no lugar homónimo da parroquia de San Cristovo de Couso, hai que afirmar que estivo vinculada á familia dos Cerviño dende tempo ben antigo. Antonio Fraguas na súa obra sobre O Colexio Fonseca sinala que Xoán Reigosa Sieiro, que ingresa nos claustros universitarios o 7 de novembro de 1588, tiña por avoa a Inés Cerviño, que era natural da freguesía de Couso. E pola nosa parte podemos achegar que este predio fidalgo contaba, cando menos, con dúas torres. Así e todo, son varios os inmobles deste municipio que aínda que na actualidade teñen aparencia de pazo puideron ter as súas orixes en torres medievais. Pensemos, xa que logo, que as castes dos Aldao, os Sivil e os Soutomaior controlaron, durante un tempo, varias das súas parroquias. As murallas de Pontevedra Xa temos mencionado nalgunha ocasión o importante e necesario labor dos debuxantes arqueolóxicos que, con coñecementos, arte e dedicación, recuperaron coas súas imaxes significativos testemuños hoxe esfarelados. Por mor diso, estas liñas lembran tamén o labor inxente dunha Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra que dende o solpor do século XIX e até os anos vinte da centuria seguinte foron documentando e rescatando parte do patrimonio ameazado pola derruba. E pensamos naqueles artistas membros ou colaboradores con esa entidade como Enrique Campo Sobrino, Federico Alcoverro, Celso García de la Riega etc. Pero para comprendermos a silueta medieval da cidade do Lérez habería que consultar non só os grafitos e tintas elaborados por tales creadores, senón tamén mergullar na obra Pontevedra, vila amurallada da autoría de Juan Juega, Antonio de la Peña e Enrique Sotelo, amais de consultarmos os traballos de A. López Carreira. Non sería estraño que a cerca se comezase a erguer polo século XII, logo de que Fernando II lle outorgase o foro a esa vila en 1169. O remate da infraestrutura alcanzaría a centuria seguinte, malia continuar con ampliacións en 1300, 1325 e no período comprendido entre 1450 e 1480. As portas principais denominábanse do Berrón, da Galea, da Ponte do Burgo, do Ribeiro, de Rocheforte, San Domingos, Santa Clara e Santa María. A estas uníanselles os postigos de Xoán Ruibó e do Barral, estando todas as aperturas torreadas ou, cando menos, protexidas por torres nas súas proximidades. Intramuros fundáranse tres templos relixiosos –San Bartolomeu, o convento de Francisco e Santa María– e extramuros dous máis –os conventos dos dominicos e das clarisas–. Case unha ducia de peiraos miraban cara á ría, instalacións que lle outorgaron á vila unha moi boa fama navieira dende finais do medievo. Dentro das murallas había espazo, outrosí, para distintas edificacións nobres, nomeadamente a casa-torre dos Cru, a Torre do Ouro, a dos Abades, a da Bastida, as de Rocheforte e Trabancas, a de Tristán Montenegro e, no Campo da Torre, a fortaleza dos arcebispos de Compostela. Aínda que fermosa e entrañábel, a urbe por desgraza conserva poucos tramos da muralla, sendo ben significativo aquel que discorre polas inmediacións da basílica de Santa María. Como anécdota histórica queremos lembrar que cando as tropas do Duque de Lancaster se aproximan á vila en 1386 e intentan que a veciñanza o asuma como novo rei, Froissart recolle este suceso: “Tiñades que ver como esa xente bulía levando bancos, pedras, dardos e lanzas ás murallas; e amosaban ben que se ían defender con forza e que non se renderían tan sinxelamente (...). Os pontevedreses estaban sobre dela e guindaban sobre as cabezas dos ingleses pedras e croios, e feríanos moito”. A ponte fortificada do Burgo Pier María Baldi, en 1669, recollería moitos deses elementos patrimoniais nunha das súas acuarelas. Aínda que no primeiro plano figuran unhas modestas vivendas, sobre o Lérez cruza unha Ponte do Burgo –documentada por 1165– que fica protexida nos seus extremos por dous edificios. Cabo da cidade, a Porta da Ponte exercía esa función de comunicación pero tamén defensiva, provista de entrada con arco de medio punto, tres corpos construtivos, tellado a catro augas e ao carón do cárcere. Na outra banda da ría, unha porta tamén de arco de medio punto, custodiada por dúas torres circulares, co mesmo número de corpos e cuberta aboveda, resgardaba esa ponte. A fortaleza arcebispal Sobre uns afloramentos rochosos asentou un conxunto castrense medieval propiedade dos prelados de Santiago e que estaba localizado non lonxe da igrexa de Santa María. Dúas eran as torres principais, ambas de tres corpos, merloadas e circundadas pola correspondente muralla. As fiestras da principal, xeminadas, responden a unha feitura semellante ás da torre de Caldas de Reis, isto é, de estilo gótico. E aínda que nese inmoble e no que vimos de falar se cicelaron cadansúa inscricións no século XIII –a de Pontevedra data de 1226–, Casto Sampedro considera que a do inmoble pontevedrés ten que ver cunha restauración. Se botamos man das transcricións que realizamos sobre as visitacións arcebispais de 1627 podemos afirmar que no edificio se proxectaran dúas pontes levadizas que sorteaban un foxo. Na zona residencial existía espazo para cárceres, salas de audiencia e outras funcións, e aínda que podemos analizar os debuxos, pinturas e gravados que se conservan do inmoble –de F. Sobrino Codesido, J. Pérez Villamil, L. Gorostola e outros– cómpre sermos prudentes na análise pois ao apreciarmos bólas sobre pináculos que culminan a torre secundaria denota isto, abofé, unha progresiva adaptación ás estéticas modernas. Paseniño, o edificio vai perdendo as súas funcións e as súas estruturas reséntense, sobre todo após a invasión inglesa de 1719. Logo, tras nefastas resolucións administrativas, decídese botalo abaixo en 1873. O Castelo de Cedofeita Da outra banda da ría erguérase –talvez sobre un castro– o castelo de Cedofeita, unha importante edificación que xa aparece mencionada na época de Ordoño II, aló polo ano 916. Non resulta arriscado crer que estivese en pé no século anterior (“subtus castellum quod ab antiquis temporibus Citofacta nuncupatur”), pois así tamén o deixa intuír a historiadora Rocío Sánchez Ameijeiras cando afirma que “debeu ser reparada en época do bispo Sisnando (952-968)”. Ao Xiro de Cedofeita pertencían varios lugares localizados en Alba, Cerponzóns, Mourente e outras freguesías, segundo sinalara o rei Afonso V en 1019, porén a construción viña ser a máis característica da banda dereita do Lérez nesa altitude. Tanto é así que nela protagonizaríanse episodios importantes canda a ocupación das terras pontevedresas polos portugueses en 1169. Afonso Henriques dicíase posuidor desa contorna e a súa xente tomara o castelo. A teor da lenda –seguramente intencionada– que se recolle no Tombo A do ACS, o apóstolo Santiago desencadea unha tormenta con lóstregos que provoca a morte de moitos besteiros portugueses e ningún galego: un raio fulmina a torre da homenaxe e fai que esta sucumba enriba daqueles. As estruturas do pretérito edificio non deberon ter moita utilidade logo da Baixa Idade Media, se ben é certo que localizamos un par de contratos enfitéuticos, de 1562 e 1588, nos que se concede a metade do lugar do Castelo de Cedofeita a Duranza de Deus e a Pedro González de Cedofeita, no primeiro deles; e a Xoán González –neto de Xoán de Deus e fillo da referida Duranza–, no segundo. Porén, desta volta, o beneficiario consegue a totalidade do lugar. A Torre da Pobra do Deán Dirixíndonos agora até o Barbanza debemos bosquexar uns breves apuntamentos sobre a Torre da Pobra do Deán, pois os datos que contamos son ben reducidos: tan só o Preito Tábera-Fonseca nos fornece cunhas breves descricións. Achega esta fonte que foi derrocada canda a revolta irmandiña e que estaba localizada en plena vila. Como o seu nome ben indica, fora propiedade do deán de Santiago e, tempo máis tarde, ocupando esa dignidade Fernando de Castro e despois Diego de Muros, o edificio non se restaura, e iso que se trataba dunha fortaleza antiga e non tiña máis que “una bara de casa sin otra çerca ni aposento”. O Castelo de Palmeira Un chisco máis coñécese do castelo de Palmeira, situado na parroquia homónima do concello ribeirán. Rodrigo de Luna concederíalle a Sueiro Gómez de Soutomaior, dende Rocha Branca o 29 de xaneiro de 1460, “nuestro logar de Palmera, e el barral de Beejo, e el logar de Vaqueriza, con sus cotos”. Que conste que o arcebispo estivera en inimizade con el pois o mariscal levantarase na súa contra na cidade de Compostela e nas vilas de Muros e Noia, consecuencia do cal “reçibistes muchos daños en vuestra fasienda, e espeçialmente vos fueron derribadas las vuestras casas de Laynno e Simes, e robados e presos e rescatados muchos de vuestros vasallos”. Recuperando a confianza, Sueiro consegue os mencionados bens, sempre que “fuerdes fiel e obediente vasallo a nós” –advirte o prelado–. Porén, na época irmandiña o mariscal derroca Palmeira, un edificio “echo entre quatro o çinco peñas”, coa axuda de Pedro Álvarez de Soutomaior. Nos albores do século XVI había quen sinalaba que tal inmoble non “hera casa muy fuerte ni casa de sustançia” e, logo de ser derrubada por medio do ataque dunha galera e unha nao, “llebaron barcos de la piedra della para el monesterio de Sancto Antonio de la Puebla”. No que atende ás súas características construtivas sábese que a torre se protexía por medio dunha “çerca de piedra seca de altura de dos onbres”. A fortaleza da Lúa A fortaleza de Rianxo, sen dúbida, requiriría para ser tratada con rigor e profundidade unha monografía concreta, mais dela podemos anticipar varios aspectos históricos e construtivos. Ignoramos abofé o momento no que se constrúe, aínda que as persoas que se encargaron de realizar as respectivas sondaxes arqueolóxicas no seu predio algo poderían sinalar. Pola nosa parte –e en colaboración con Alexandra Cabana Outeiro– afirmaremos que xa estaba habitada na segunda metade do século XIV, cando residían nela membros da caste dos Mariño, emparentada cos Chariño. Foron moitos os seus posuidores: Paio Gómez de Soutomaior, o seu fillo o mariscal e a bisneta de aquel, Xoana Henríquez de Soutomaior, serven de bo exemplo. Se ben continuou erguida durante séculos, malia as evidentes deterioracións polo paso do tempo e os sucesivos arranxos –algúns levados a cabo en 1426, 1457 e 1468–, a estrutura desta fortaleza mariñeira pódese enxergar con bastante claridade. O elemento principal era unha torre da homenaxe, de proporcións considerábeis e planta cadrada, protexida por murallas –provistas de adarve– e fornecida por outros espazos e construcións, nomeadamente: unha capela, un “camarachón”, o cárcere, un edificio de residencia e outros auxiliares, unha praza de armas, cortes para os cabalos, un forno cerámico amais dunha antemuralla ou barbacá. Tres eran as portas principais e outras tantas as que lle daban saída ao mar, polo que se debeu servir dalgún embarcadoiro. Nos muros abríranse troneiras para fusilaría e artillaría. E no que atinxe á súa propiedade esta anunciábase nos respectivos escudos de armas. Eran tres os principais –cos emblemas dos Mariño, Chariño, Soutomaior e Mendoza– pero varias ameas pentagonais levaban esculpidas as súas armas. Destas consérvase unha cos mobles heráldicos dos Soutomaior. Alleo ás nosas terras, o seu último herdeiro vende o edificio o 30 de decembro de 1851 pola cantidade de 2.000 reais... De aí a pouco viría a desaparición total da fortaleza da Lúa, que é como popularmente a denominaron. Lúa, por certo, que se esculpira nunha das pedras armeiras.