A galaicofobia en tempos de Pardo de Cela

A vida de Pedro Pardo de Cela (ca.1425-1483) transcorreu nunha Galiza convulsa, marcada aínda pola vitoria dos Trastámara un século atrás. Desde os seus inicios, a nova dinastía real castelá axiña se mostrou fortemente belixerante contra o reino de Galiza; último bastión dos leais a Pedro I e á casa de Borgoña. A súa aversión, e especialmente o seu desdén polos asuntos galegos, acabou por ser transmitida quer aos círculos cortesáns quer ao propio vulgo castelán, conformando os primeiros estadios da galaicofobia. Considerada, xa desde o século XIII, como unha periferia dentro do Estado castelán, a Galiza catrocentista representou para as xentes da meseta unha nación rebelde, morada de habitantes feroces e falantes dunha lingua bárbara. Unha visión que os Reis Católicos e os seus apoloxistas compartiron, e da que se valeron para xustificar o sometemento dos nobres galegos, entre os que destacou Pedro Pardo de Cela. O contexto histórico Os últimos séculos da Idade Media representan para Galiza un momento especialmente turbulento no terreo político. Así, se no século XII e nos comezos do XIII, Compostela se erixe como a metrópole da monarquía galego-leonesa, a consolidación dos reinos de Portugal e de Castela −esgazados da Gallaecia−, acabaría por afogar o propio Estado galego-leonés tras a morte de Afonso VIII, rex Legionensium et Gallecie, en 1230. Malia que o gran peso demográfico e económico de Galiza condicionou un fráxil equilibrio que desembocou en sucesivas rebelións nobiliarias e proclamacións de reis galegos, tales como Xoán I (1296-1300), este non impediu que en época fernandina e especialmente afonsina (1252-1284) se desenvolvese un discurso político nomeadamente castelanista. Ao abeiro desta aposta política consolidarase a emerxencia do castelán en novos xéneros literarios e, especialmente, na focaxe dun novo programa historiográfico destinado a enxalzar Castela e a hexemonía da súa monarquía, especialmente fronte outros grupos étnicos e Estados ibéricos. Se ben Galiza e Portugal continuaron a se erixir como a vangarda da lírica peninsular, mesmo en proxectos literarios adversos aos intereses galegos como as Cantigas de Santa María, a consideración periférica de Galiza xa se albisca na prosa castelá da segunda metade do século XIII. É o caso das referencias que se encontran en proxectos afonsinos como a Estoria, onde se sitúa a Galiza no "fondon de Espanna" (ap. Menéndez Pidal 1906: 425), ou as Partidas, onde se inclúe ao territorio galego entre aqueles "logares de luenga e de extraña tierra" (ap. Álvarez Martínez 1993: 20). A Galiza do século XV a ollos casteláns Se na cronística afonsina de finais do século XIII xa aparecen referencias a Galiza como unha terra incognita, o ascenso dos Trastámara ao trono castelán en 1369 acabaría agudizando esta visión periférica do reino galego. A propia dialéctica rexia, e os termos en que esta se expresou respecto a Galiza, revelan que os sucesivos reis casteláns da dinastía Trastámara, principalmente Henrique II e Xoán I, se referiron a Galiza a través da distancia, aludindo a ela como "aquel reino" ou "aquella tierra de Galliza". Con todo, malia a súa distancia física e o afastamento dos intereses do reino −entre 1379 e 1486 ningún rei castelán pisou Galiza (Barros 1994: 84)−, é obvio que o desinterese dos Trastámara polo territorio galego posuía unhas evidentes raíces políticas, en tanto que antigo bastión petrista, posteriormente "castrista", e os sucesivos monarcas que abrazaron esta causa: Fernando I de Portugal e Xoán de Gante. Este distanciamento xeográfico, mais, especialmente, esta desafección política, resulta plenamente visíbel na descrición que en 1386 realizaba o propio Xoán I para se referir á entrada de Xoán de Gante en Galiza, describíndoa como un auténtico "cul-de-sac" ibérico (ap. González Jiménez 2003: II, 846): Tierra montannosa e fragosa e que es commo un barranco çerrado de montanas por toda parte, en lo qual fiamos en Dios que [os ingleses] avrán mal acresçimiento Concibido, xa que logo, como un país isolado, montañoso e fragoso, en realidade, esta visión tan desvirtuada como denigrante do reino xa estaba a preludiar o tópico vello −e aínda contemporáneo− da "Galicia profunda", tan arraigado no pensamento castelán. Un retrato cuxas características non resultan especialmente afastadas das estereotipadas descricións que se atopan na literatura inglesa medieval da altura verbo dos seus veciños −e rivais políticos− máis próximos, tales como os señoríos galeses e aínda Irlanda, vistos, ambos os dous territorios, como terras salvaxes e periféricas desde Inglaterra (Davies 1990: 22). Sexa como for, o xuízo de Xoán I de Castela non semella representar unha opinión persoal, senón todo un reflexo da idea que rodeaba a Galiza na mentalidade colectiva castelá; é dicir, a dunha nación afastada, brava e montañosa. Esta foi, con certeza, a concepción que xa se atopaba completamente estabelecida na corte castelá en vida de Pedro Pardo de Cela. Así o demostran as palabras que Juan de Mena, cronista oficial de Castela durante o reinado de Xoán II, dedicaría a Galiza no seu célebre Laberinto de Fortuna, escrito por volta de 1444, pouco despois de que Pedro Pardo contraese matrimonio (1501: fol. 15 [s.p.]): Ui las p[ro]uincias de españa y poniente La de tarragona y la celtiberia La menor cartago q̃ fue la de esperia Con los rincones de todo ocidente Mostro se vãdalia la bien pareciente y toda la tierra dela lusitania La braua Galizia con la tagitania, Donde se cria feroce la gente. En consonancia coa súa calidade de "brava" ―moi diferente da consideración de fermosa ou "bien pareciente" que Mena atribuía á súa Andalucía natal (Vandalia)―, a Galiza descrita polo cronista non podía ser máis que unha nación de xente "feroce" e indómita. No fondo, esta concepción fundamentábase nun profundo etnocentrismo que non deixaba de considerar Galiza como unha nación excéntrica, e con idioma propio aínda que dominada desde Castela. Así o afirmaba Alfonso de Cartagena, un dos intelectuais casteláns máis relevantes do seu tempo, cando en 1434 advertía "ca los castellanos e los gallegos e los viscaínos diversas naciones son, e usan de diversos lenguajes del todo". Mais para alén desta concepción humana, tamén Galiza representaba no pensamento castelán unha periferia de Castela. Esta é a visión que se observa nas palabras de Alfonso de Palencia, home de confianza dos Reis Católicos e un dos seus principais propagandistas, ao se referir a Galiza como "separada de la llanura campestre por altas montañas", para alén de rodeada "hacia la parte occidental con el infinito y perpetuamente encrespado mar" (1974: II, 225). O mesmo castelán-centrismo que xulgaba a Galiza como unha terra isolada e separada da meseta −nótese a direccionalidade do pensamento−, é a mesma que se atopa noutras obras da historiografía oficial castelá. Tal é o caso do poema celebrativo, Peregrinatio Regis et Reginae ad Sanctum Iacobum, redactado por Antonio de Nebrija por volta de 1486, tres anos máis tarde da execución de Pedro Pardo de Cela en Mondoñedo. Escrito para conmemorar a viaxe dos Reis Católicos a Galiza, non sen un certo verniz reconquistador (Jiménez Calvente 2010: 88-95), nela, atopamos a mención ao reino como "angulus ille" ("aquel recuncho"). Con certeza, este tipo de concepcións conxugaron certo etnocentrismo, xa presente nas imaxes transmitidas pola cronística castelá desde o século XIII, mais tamén as convulsas relacións políticas entre Galiza e a monarquía castelá da altura. Desde esta perspectiva, pesaban na imaxe castelá de Galiza os avatares políticos do momento, marcados pola incapacidade dos reis casteláns para acadar un dominio real e efectivo sobre o reino galego, tal e como criticaban, apenas uns anos antes, cronistas como Hernando del Pulgar1. Esta situación evidenciouse ao longo de todo o século XV, non só a través dos numerosos conflitos armados, especialmente en 1431 e 1466-1469, tamén, e moi especialmente, a raíz da rebeldía fiscal que as cidades galegas emprenderon contra as cortes, despois de que estas eliminasen toda representación galega nelas. Este conflitividade será a que preludie, finalmente, as posteriores accións político-bélicas dos Reis Católicos contra a alta nobreza galega, tanto pola súa inclinación cara Portugal como polo seu papel de auténticos señores do reino. Entre feroces e rebeldes Fragosa, isolada e montañosa na mentalidade castelá, non sorprende que, para Juan de Mena, a "braua Galizia" non puidese ser máis do que unha patria de xente "feroce". Con certeza, este tipo de ideas baseadas no determinismo xeográfico xa resultaban especialmente recorrentes desde a literatura clásica grego-latina; baixo esa perspectiva, o carácter dos habitantes dun país non era senón o reflexo das condicións naturais deste. Porén, resulta sorprendente que, alén dos grandes cordais ibéricos, Mena apenas considerase "bravo" o territorio galego ou, dun xeito anacrónico, o da antiga provincia da Gallaecia; se cadra, na consideración do cronista oficial pesaban uns prexuízos étnicos ben asentados, xa daquela, en boa parte do imaxinario colectivo ibérico. A este respecto, non resulta casual que esa consideración fose exactamente igual á que, anos máis tarde, o rei Fernando II de Aragón, imputaría aos galegos ao presentalos como "gentes feroces y rrezias" nunha misiva dirixida ao Papa Xulio II (García Oro 1987: 372). En realidade, esta idea estaba ben presente entre os círculos cortesáns da época, desde a realeza até os seus intelectuais máis implicados. Este foi o caso de Alfonso de Palencia, quen no seu Bellum adversus granatenses, escrito por volta do ano 1490, o cronista castelán describía os galegos como malvados, salvaxes e sacrílegos (Palencia 1909: 255): Una vez desaparecido el pesar que sentían los Reyes por la reconocida maldad de los gallegos, arraigada en sus costumbres por larga práctica de desafueros y siempre en busca de males y subterfugios para prolongar de siglo en siglo sus desenfrenados hábitos de vida, como gente hecha a la lucha sangrienta de encarnizados bandos, quebrantadora de toda fe y juramentos y entregada al lujo, a la glotonería y a las demás disoluciones. Semellantes ideas tamén se atopan presentes noutro cronista real: Hernando del Pulgar, secretario dos Reis Católicos e voceiro oficial da súa política. Así, sería na súa Cronica de los reyes catolicos Don Fernando y Dona Isabel de Castilla y de Aragón, onde Pulgar precise que a rebeldía galega resultaba común a todos os estratos sociais pois "ni los ni los caualleros, ni los moradores del cumpliã sus mandamientos [dos Reis Católicos], ni los pagauã sus rentas". Este tipo de xuízos revelan a natureza política que contiñan as negativas descricións dos galegos na cronística castelá e que resultan especialmente visíbeis nas palabras de Alfonso de Palencia na súa Cuarta Década cando se refería a como a falta de autoridade castelá, especialmente durante os reinados de Xoán II e Henrique IV de Castela, "contribuyó a volver más insolentes a los gallegos" (1974: II, 225). Sen dúbida, a retórica rexia, expresada a través dos seus propagandistas, estivo condicionada pola gran impopularidade que o seu proxecto político, de corte autoritario, espertou na nobreza galega, mais tamén polo escaso entusiasmo que esta mostrou por Isabel na guerra de sucesión. Neste clima político, a imaxe do homiziano gallego cobrará importancia na propaganda ao servizo de Fernando e Isabel, como un reflexo da maldade e depravación da nobreza galega e aínda de todos os galegos. Esta criminalización e demonización de nobres como Pardo de Cela e outros desafectos á parella real serviría, en última instancia, para asentar o relato da nova pax castellana. De calquera xeito, nin a presenza da galaicofobia, nin do estereotipo de Galiza e dos galegos que dela se derivou se limitou ás capas máis privilexiadas da sociedade castelá catrocentista. Con certeza, a idea que facía de Galiza un reino de xentes cobizosas, traidoras e malvadas xa levaba instalado no vulgo castelán ao menos desde a segunda metade do século XV. Así o demostra a existencia de refráns e ditos de sabor popular tales como "Ayunas gallego a pesar de o demo" (ap. Bizarri 1995: 79) recollido polo Marqués de Santillana e "Mete gallego en tu pajar, y faser se te ha heredero" (2006: 195), compilado por Diego García de Castro cara 1478 no seu Seniloqium. A cronoloxía deste último permite presupor que este xa debía estar en boca do pobo castelán durante o reinado de Henrique IV (1454-1474), vinculándose a súa aparición, se cadra, ao período de rebeldía fiscal do reino galego. Porén, a este sumaranse, en décadas posteriores, todo un repertorio de proverbios antigalegos como o célebre "O somos gallegos: o / no nos entendemos", recompilada a mediados do século XVI por Pedro Vallés no seu Libro de refranes (1549), e que viña a subliñar a idea do galego como unha lingua confusa e incomprensíbel. Esta idea que facía do galego unha lingua ruda e bárbara é a que subxace nos Sermones de Pedro Marín cando este se refería ao galego como unha lingua inintelixíbel por antonomasia (Peres Vigo 2020: 151-152); un prexuízo que xa debía ser ben coñecido entre a nobreza galegofalante, entre a que se atopaba Pedro Pardo de Cela. Unhas conclusións Dominada por unha monarquía castelá que ansiaba facer efectivo o seu dominio, a Galiza na que viviu Pedro Pardo era vista desde Castela como unha nación rebelde, brava e montaña; unha auténtica terra incognita que resultou incómoda para os Trastámara. Concibida como salvaxe e fragosa, o retrato dos seus habitantes na mentalidade castelá resultou especialmente denigrante, descritos como xentes feroces, traidoras, cobizosas e falantes dunha lingua ruda e confusa. Nestas valoracións, fortemente pexorativas, pesaba un profundo castelán-centrismo, xa desenvolvido desde o século XIII, mais tamén os propios intereses do Estado castelán, especialmente interesado en demonizar os seus habitantes e, especialmente, criminalizar a nobres como Pardo de Cela. Esta galaicofobia, presente tamén no vulgo castelán, conformou un instrumento útil para a monarquía castelá á hora de xustificar as súas accións político-militares no reino de Galiza. 1. O recoñecemento desta situación xa se manifesta na Cronica de los reyes catolicos Don Fernando y Dona Isabel de Castilla y de Aragón cando Hernando del Pulgar advirte que "ni el Rey Don Enrique hermano de la Reyna, ni ménos el Rey Don Juan su padre, pudieron sojuzgar aquel reyno como debian" (1780: 170). Álvarez Martínez, María Soledad (1993): "El Camino de Santiago y el románico en Asturias", en Cid Priego, Carlos (coord.), Las Artes en los Caminos de Santiago: 19-38. Oviedo: Universidad de Oviedo. Barros, Carlos (1994): "¡Viva el Rey! Rey imaginario y revuelta en la Galicia bajomedieval", Studia Historica. Historia Medieval, 12: 83- 101. Bizzarri, Hugo O. (1995): Refranes que dizen las viejas tras el fuego. Kassel: Edition Reichenberger. Davies, Robert R. (1990): Domination and Conquest. The experience of Ireland, Scotland and Wales 1100-1300. Cambridge: Cambridge University. García de Castro, Diego (2006): Refranes que dizen los viejos. Seniloquium. Ed. e trad. de F. Cantalapiedra Erostarbe &amp; J. Moreno Uclés. València: Publicacions de la Universitat de València. García Oro, José (1987): Galicia en los siglos XIV y XV: El señorío, la iglesia, la corona. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza (2 vols.). González Jiménez, Manuel (2003): "Documentos inéditos sobre la guerra entre Portugal y Castilla (1385-1387)", en Fonseca, Luís Adão da &amp; Amaral, Luís Carlos &amp; Santos, Maria Fernanda Ferreira (coords.), Os reinos ibéricos na Idade Média: Livro de homenagem ao professor doutor Humberto Carlos Baquero Moreno: 843-849. Porto: Livraria Civilização Editora. Mena, Juan de (1501): Las trezientas. Toledo: Pedro Hagembach. Jiménez Calvente, Teresa (2010): "Nebrija, poeta áulico: la "Peregrinatio Regis et Reginae ad Sanctum Iacobum". Edición, traducción y estudio", Medievalismo, Revista de la Sociedad Española de Estudios Medievales, 20: 63-95. Menéndez Pidal, Ramón (ed.) (1906): Primera crónica general ó sea Estoria de España que mandó componer Alfonso el Sabio y se continuaba bajo Sancho IV en 1289. Madrid: Bailly-Baillère e Hijos. Palencia, Alfonso de (1974): Cuarta Década de Alonso de Palencia. Trad. de J. López de Toro, tomo II. Madrid: Real Academia de la Historia. Palencia, Alfonso de (1909): Guerra de Granada. Trad. de Antonio Paz y Meliá. Madrid: Tipografía de la Revista de Archivos. Peres Vigo, Alexandre (2020). "Do supremacismo á xenofobia: o idioma galego no pensamento castelán (séculos XV-XVII)", Revista Galega de Filoloxía, 21, 139-171. https://doi.org/10.17979/rgf.2020.21.0.7344 Pulgar, Hernando del (1780): Crónica de los Señores Reyes Católicos Don Fernando y Doña Isabel de Castilla y de Aragon / escrita por su cronista Hernando del Pulgar; cotexada con antiguos manuscritos y aumentada de varias ilustraciones y enmiendas. Valencia: en la Imprenta de Benito Monfort. Vallés, Pedro (1549): Libro de refranes. Zaragoza: en casa d'Juana Milian biuda de Diego Hernandez.