Fóra do continente - as illas. As torres insulares do Grove, A Lanzada, Arousa, San Sadurniño, Cortegada e Oeste

Unha torre no Grove Seguramente que houbo non poucas torres na Galiza que, salpicadas ao pé da ribeira ou en xeografías insulares, serviron para controlar o horizonte mariño e os movementos humanos dende a costa. Abofé que han faltar moitos deses edificios que cómpre rescatar da documentación antiga, aínda que pode ser que sobre algúns non quede ningunha ringleira escrita en tinta. De revisarmos o que nos trae o licenciado Molina caeremos na conta de que son moitas as fortalezas que referencia o eclesiástico. Porén, estas forman un quiñón reducido do que existiría naquel ano de 1550. E chámanos poderosamente a atención que logo da de Grobas –da que xa temos tratado– cite unha no Grove, que talvez aluda á situada na xeografía do mesmo nome, outrora insular e hogano peninsular. Antes de formar parte do continente polo istmo da Lanzada, sería a illa –ou o arquipélago– máis grande da Galiza, poboada dende tempos remotos como testemuña a súa arqueoloxía. Os textos medievais xa nomean unha “ecclesiam Sancti Uicentii in insula Ocobre” no 899, tal e como unha ducia de anos máis tarde Ordoño II cita a illa de “Ocobre cum suas uillas et cum suas ecclesias intus”, e as de “Aones, Framio, Saluare, Arauza, Sias et Tanao”. Neste territorio conseguiron importantes herdos diversas institucións monásticas, entre outras as de Armenteira, San Martiño Pinario e o priorado de Sar, tendo a illa da Toxa –coñecida antano como de Louxo– unha ermida baixo a advocación de San Sebastián que documentamos por 1436. Frei Martiño Sarmiento, por outra parte, recolle uns apuntamentos sobre a illa en 1754, mais non rexistra a presenza de ningunha torre, cuxa sombra persiste no nome dun lugar da parroquia de San Vicenzo e cuxa imaxe, hoxe desaparecida, debuxou un tal H. Otero para a Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra. Segundo esa estampa, adherida a unha vivenda de dúas alturas, figura unha torre de aspecto medieval con caniños pluviais nos vértices da cornixa. Ao noso respecto –e así tamén o cre Antón Mascato– poderíase tratar da Torre da Balea, da que tamén nos ten falado Ricardo Figueiro. Alén disto, segundo aquel investigador, debeu existir outra na Vila Vella de San Martiño do Grove, a modo de edificio de vixilancia. A fortaleza da Lanzada Non lonxe do istmo que uniu O Grove co continente fican unhas torres da Lanzada que Sarmiento denomina “pharo” e di que cabo del se atoparan sepulturas antigas. Certo é que a construción xa fica nomeada polos reis galegos Afonso III e Exemena, pois nun outorgamento do 24 de xuño de 886 afirman que nese lugar, localizado no condado do Salnés, existían unhas infraestruturas de salga que foran dun tal Ermenexildo e a súa muller Iberia. No século XI, concretamente o 30 de marzo de 1019, Afonso V e dende a “exquisitio magna” volve citar a “Lancatam”, mais para coñecermos as súas estruturas temos que saltar até comezos da Idade Moderna. Segundo o preito Tábera-Fonseca, contaba cunha torre merloada de dous a tres sobrados e de planta cuadrangular. O edificio principal, unha ermida, a muralla e tres “camarachóns” estaban cercados por un Atlántico que só se sorteaba grazas a unha “puente lebadiça que se alçaba e que no abia en ella mas que la dicha bara de la casa”. No interior albergábanse catro construcións baixas destinadas aos cuadrúpedes, cubertas de tella, e fóra dos muros dúas, unha con tellado de colmo. Derrocado por Pedro Álvarez de Soutomaior –conde de Camiña– e Fernán Eanes de Soutomaior, parece ser que o inmoble era coñecido –outrosí– como “fortaleza de Sancta Maria d’Areas que hes cabe de los Grobes y es la fortaleza de Lançada”, a onde se adoitaba ir “de romería a la hermita”. A súa antigüidade demóstrase coa presenza dunha inscrición romana embutida nos muros da fortaleza medieval, e sobre esta Jerónimo del Hoyo sentenciaría por 1607 que dela “sólo a quedado unas paredes, una torre de fuerte argamasa questá junto a una hermita”. A torre de San Sadurniño Cunha localización semellante á anterior, a torre de San Sadurniño “perdura” nun illote denominado da Figueira, en San Tomé do Mar (Cambados). Nas proximidades existe un porto do que xa hai coñecemento no século XIV, así como daquela entidade de poboación que se dicía Vila Vella e que lle cedeu o seu nome, incluso, ao edificio castrense e señorial: “Torre y cerca de Villa Vieja”, segundo reza nun plano do XVI. Aínda que de modo errado se ten dito que a torre de San Sadurniño foi do trobador Paio Gómez, esa “tese” foi desmentida polo historiador Gumersindo Mosteiro, quen asegura que se debeu construír ben a finais do século XV ben antes de 1529. Contaba cun edificio de habitación e varias dependencias anexas que se dispuñan ao redor dunha muralla merloada que a cercaba. Segundo o citado mapa, a vivenda principal era de dúas alturas, con entrada de arco de medio punto –como así acontecía con outra abertura practicada na muralla– e bufarda no tellado. Pola contra, a torre tiña tres sobrados, cuberta de tella rematada cunha cruz e cheminea. Ao redor da parte alta deste prisma circunda unha restra de ameas e, a teor do que apuntou o xenealoxista Gómez Varela que a visita, San Tomé do Mar ten “una torre fuerte dentro de una isleta adonde se pasa por una estrada de piedra, y sobre una bentana está un escudo a lo antiguo, sin timbres ni follaxes, con las armas de Sotomayor, el qual e bisto este año de 1713”. O brasón citado alude, obviamente, á familia que residiu na torre, sendo membros dela Xoana Henríquez de Soutomaior e o seu marido Pedro Henríquez de Guzmán. Por outra parte, e tendo en conta a descrición da pedra armeira (“sin timbres ni follaxes”) asemella que se trata dunha labra medieval, pois as renacentistas adoitaban estar decoradas con grilandas ou outros elementos ornamentais. Secasí, de non ser trasladada esa peza dende outro inmoble, podería ser que o edificio –tendo en conta as atinadas apreciacións de G. Mosteiro– se construíse na última década do S. XV. Do inmoble só queda na actualidade un esquinal, a marca da súa fábrica nos alicerces graníticos e aquela cheminea representada no mapa. A torre da Illa de Arousa Ao igual que noutros casos, Sarmiento tamén se interesa pola Illa de Arousa e afirma que “en la casa de la orden, que está en la isla (...) y que está cerca de un montecillo, se conservan piedras que fueron de una torre muy antigua, y que estaba al oriente distante un tiro de fusil”. Segundo o sabio, por 1695 aínda estaba en pé e ao redor de 1740 o vento tirou co que quedaba dela. Descríbea como “quasi cuadrada, y de unos 25 pies”, comparando a súa estrutura “en todo semejante a la torre de la Lanzada y a las Torres do Este”. En relación ás dimensións do ortoedro pétreo debemos considerar que aqueles 25 pés se corresponderían cuns 7,5 metros de altura –segundo puidemos valorar coa profesora Pilar Allegue–, o que equivalería a afirmar que o edificio contou con tres corpos distintos ou sobrados. O monxe bieito conclúe que ademais de se localizar “a casa da orde no sitio de La Torre”, cre “y con fundamento, que la Torre da Aroza era faro o farol para la entrada, pues desde ella se ve la isla de Sálvora, distante por el aire dos leguas”. Dende ese edificio, incluso, poderíase contemplar a praia do “Castelete” en San Miguel de Deiro (Vilanova de Arousa). Obvia é a alusión deste topónimo con outro edificio castrense, por certo tamén constatado nun plano sobre a ría que realiza o alférez de navío Antonio Alcalá en 1792. A torre insular, por outra parte, puidémola localizar nunha concesión a Xoán Álvarez Mariño en 1598 do agro chamado da Torre. Por el tería que aboar unha pensión anual de 28 rapadas de “cebada branca”. Catro anos máis tarde o matrimonio constituído por Xoán Domínguez e Catarina de Cores levarán de San Martiño Pinario “en arrendamiento por nueve años el agro que se dize da Torre, con la huerta que está junto del dicho agro, con más las casas en que solía vivir Ysavela García, con una corte pequeña, que está junto a ella, con otras dos cortes pequeñas que solía traher Andrés da Bouza, y se entienda que no entra en este arriendo las casas del monasterio, porque estas quedan reservadas para las prisiones y carcel de dicha Ysla”. Dedúcese do anterior, logo así, que nas “casas del monasterio”, que Sarmiento identifica coa torre, estaba instalada o cárcere insular. A documentación máis pretérita sobre esta xeografía vencéllase tanto ás institucións catedralicias compostelás como a San Martiño Pinario. Verbo do que quedou sinalado, Ordoño II cita a illa da “Arauza” no 899 e trece anos máis tarde confirmaralle ao abade Guto de San Martiño de Santiago –sendo un 19 de abril–, certos herdos que lle pertencían á comunidade monástica, entre os que están o templo da Corticela e a metade da Illa da Arousa coas infraestruturas de salga. Un pouco máis tarde, o 27 de xuño, o mesmo monarca recoñécelle a aquel abade e á súa comunidade moitas pertenzas, figurando de novo a illa de Arousa –desta volta na súa totalidade e acoutada por pedras verticais– e a de Cortegada coa súa igrexa (“ipsa insula de Aroucia integra, cautata per petras erectas et cum suis salinis; et insula de Cortegada integra, cautata cum sua ecclesia”). Enfronte de Meadelo, unha torre na illa de Cortegada? Observamos que na documentación antiga se fai explícita a presenza dunha igrexa na illa de Cortegada, existente quizais no século IX; mais no que se refire ao patrimonio castrense todo nos leva a crer que houbese alí unha torre ou unha pequena fortaleza en certo instante do medievo. Pensemos que nun mapa do enxeñeiro Eustaquio Giannini –o mesmo que restauraría a Torre de Hércules–, asinado na Coruña o 8 de maio de 1792, se mencionan a Punta de la Capilla, a Punta de So a Torre e o lugar de Cortejada. Non lonxe, pero xa no continente, erixíase a torre medieval de Meadelo, esfarelados os seus últimos restos quizais na primeira metade do século XX. Antes de que isto acontecese, habería quen tirase algunha foto ou bosquexase a súa silueta cun grafito. Referímonos neste último caso a Enrique Campo Sobrino que, elaborada esa obra con maior detalle, confecciona a cuberta dunha obra de Luís Bouza Trillo, titulada A Torre de Miadelo. Sobre esta edificación dispomos dun texto, do 30 de abril de 1551, no que se di que era propia de San Martiño Pinario e a ela pertencían os seguintes bens: “Primeramente la torre vieja que se dize de Meadelo, que está herma, e luego junto de la dicha torre una casa tellada donde este declarante bibe e mora, e las cortes pallaças, e una eyra con su pallal, que está junto a la dicha casa. Yten mas hocho homes de cava de vina que están avajo de la dicha casa, çercados, murados sobre si (…)”. A xeito de comentario queremos sinalar que no lugar no que hoxe se ergue o Palacio dos Marqueses de Vilagarcía existiu unha torre medieval. Así se desprende dun rexesto moderno que certifica que en 1542 a herdade da Calva se situaba “abaxo de la Torre de San Cristobal de Villagarcía, con más la jurisdicción cevil y criminal de todo el dicho castro de Villagarcía”. As torres do Oeste Tamén nunha illa se localizan as Torres do Oeste (Castellum Honesti), no concello actual de Catoira. Estas, alén da súa posíbel orixe romana, sofren distintos ataques durante o medievo, entre eles dos normandos, e será Afonso V quen as doe xunto coa diocese de Tui ao bispo Sisnando de Iria. A data da entrega é o 29 de outubro de 1024: “Adicimus eciam loco sancto insulam uocitatam Oneste, quam iam auus meus, diue memorie, domnus Adefonsus princeps ibi concesserat, quam aliis insulas que sunt infra mare, in qua insula nos postea ciuitatem edificauimus mire magnitudinis compositam ad defendendam ipsius apostoli patriam (...)”. No documento sinálase que nesa illa de “Oneste”, edificaran unha cidade –marabillosa en tamaño– para a defensa da propia patria do Apóstolo. Raimundo de Borgoña, en 1107, indica que o Castellum de Oneste está na ribeira do Ulla; e o papa Alexandre III, en 1181, estende unha confirmatoria na que asegura que o castrum quod vocatur Santa Maria de Lanceata, xunto cos de Cedofeita, Cira, Cotobade, Lobeira e, entre outros, os castelos de Honestum et Iriam, eran propios da igrexa de Santiago. Tratar sobre este castelo implicaría –abofé– unha monografía, porén correspóndenos agora facer referencia da estrutura que tivo durante o medievo. Alén dunha ermida ergueita ad fundamentis por Xelmírez en 1122 baixo a advocación de Santiago, a illa –á que se accedía por unha ponte levadiza– estaba toda circundada por uns cerrumes merloados sobre os que se adherían varias torres defensivas, non menos de cinco. A da homenaxe ficaría no interior do recinto, mais existía outra –denominada de Lugo– que estaba fóra das murallas. Realmente unha fermosura de edificio!