Na bisbarra de Muros-Noia. Murallas e fortalezas para os arcebispos

As murallas de muros Quizais deberiamos comezar dando conta daquela viaxe que por 1745 realizara frei Martiño Sarmiento a Galiza. No seu caderno, xunto a outras tantas curiosidades que ía apuntando o sabio, advertiu que a vila de Muros estivera amurallada e protexida por 16 torres en todo o seu perímetro; porén algo precisara máis o cóengo-cardeal Jerónimo del Hoyo. Este, en 1607, acababa de redactar as súas coñecidas Memorias del Arzobispado de Santiago, documento que alén de deitar moita luz sobre cuestións vinculadas coa administración dos prelados composteláns e da súa xurisdición, tamén vai dando conta das distintas pertenzas patrimoniais que estes tiñan en diversos recunchos do país. Un dos casos é o da poboación que vimos de falar, pois –segundo o autor– “tiene esta villa de Muros una buena muralla toda de cantería y en ella dies y ocho torres con sus almenas”. Del Hoyo tamén engade que posúe “un fuerte en que hay dies y seis pieças de artillería de bronce y hierro colado de batir”. Ao igual que acontece con outras urbes medievais galegas, no Archivo General de Simancas consérvanse uns planos desta vila datados aproximadamente por 1597 e que foron divulgados e analizados, entre outros autores, polo profesor Alfredo Vigo Trasancos. Ambas láminas documentan a icnografía das murallas e a distribución dos elementos fortificados ou torres, estas últimas de planta cuadrangular e que suman unha ducia e media. Nun dos planos obsérvase, outrosí, a distribución das vivendas localizadas intra e extramuros, certo templo relixioso –identificábel talvez coa colexiata de Santa María– e a liña de costa. Nesoutro documento gráfico tamén se distinguen os arrabaldes amais do santuario da Nosa Señora do Camiño, no que –verbo dos traballos de Alfredo Vigo, Jesús Ángel García e Miguel Taín– se instalara dende comezos do século XV unha leprosaría. Dous eran os edificios asistenciais ergueitos no medievo na vila muradá. En 1418 o xuíz Diego Rodríguez fundara un “espital dos pobres que está sobre la fond da praça”, porén sobre o “espital dos Lazerados de Santa María do Camiño”, no que mergullou a súa rigorosidade investigadora o profesor García Oro, hai constancia da súa existencia por 1421 e que tiña entre os seus patrimonios certas casas no “Outeiro dos Fumes”. No que atinxe á Carta de Poboación, afirma o mesmo autor que leva data do 4 de outubro de 1284 e por medio dela procurábase impulsar o desenvolvemento do municipio, daquela, de señorío reguengo. Segundo parece, a repoboación da vila desenvólvese logo da visita a Galiza en 1286 do rei Sancho IV. De consultarmos de novo a obra de Del Hoyo, cumpriría sinalar que esta urbe fora trocada polos reis ao arcebispo de Santiago, e que por ela lle dera este “la villa de Tarifa, la guerrera, questá en Andalucía, junto al estrecho de Xibraltar, la qual era de los arçobispos de Santiago”. A razón dese troco reside no feito de estar Tarifa “tan a trasmano” que “la dieron los dichos arçobispos a los reyes y los reyes le dieron a dichos arçobispos por ella la dicha villa de Muros”, que adoitaba ter “más de mil vezinos” e que por esa altura do século XVII posuía tan só seiscentos. Ademais dun certo grupo de burgueses e pequenos nobres, o común da veciñanza estaba constituída por xente mariñeira, porén “belicosa y que saben muy bien tomar las armas y defenderse de sus enemigos, así en la tierra como en la mar y entre ellos hay muchos que nabegan a Flandes, Francia, Inglaterra, Viscaya, Portugal, Sevilla y otras muchas partes”. Por outra parte, a muralla é citada na documentación moderna tanto con ese termo como cos de cerca ou muro, a teor do que se desprende, por exemplo, nun foro do ano 1509 outorgado polo bacharel Pedro de Vitoria, catedrático do “Colegio de la çiudad de Santiago”, ao matrimonio constituído polo mercador Álvaro de Boa e Tareixa de Boa. O ben outorgado era unha casa que fora do coñecido Diego de Muros e o documento que así o identifica reza como segue: “(...) conbiene a saber que vos aforo la mytad enteramente de una casa quel dicho colegio ha e tiene e le pertenesé por donaçión que della le fizo el muy reverendo señor don Diego de Muros, obispo de Mondoñedo, deán de la Santa Iglesia de Santiago, que es syta en la çerca de la dicha villa de Muros”, e que lindaba con “otra casa del dicho colegio que tiene ansymismo en foro Rodrigo do Oscaro, barbero, e su myger, e de la otra par al muro e çerca de la dicha villa (...)”. A fortaleza e torre de Muros Un dos edificios que localizado no interior da cerca debemos salientar é o da “torre de la villa de Muros”, que foi propiedade dos pontífices composteláns e que polo ano 1536, segundo as transcricións efectuadas por César Olivera Serrano, estaba en bo estado, pois tempo atrás o arcebispo Alonso de Fonseca e Ulloa ordenara botar unhas vigas e “adereçar las escaleras y rretejar e aderesçar lo alto de la dicha torre”. Porén, esta construción xa non estaba en tan boas condicións oito anos máis tarde, xa que ademais de existiren deterioracións no soto, “faltan çiertos escalones y eso mismo le paresçe quel tejado esta mal reparado e tiene la dicha torre e fortaleza e tejado della de se adereçar”. Segundo as visitacións que se realizan en 1547 ao mesmo inmoble, constátase a caída dun par de ameas do alto da torre e que un mercador, de nome Álvaro de Luaces, declarou que a torre se estragara moito “en el tienpo de don Pedro Sarmiento, cardenal (...) e que la abertura e rregaña grande que abaxa hasta el pie que esta e se pareçe ençima de la puerta prinçipal de la dicha torre e otra que esta detras en una ventana o puerta que esta que esta en una esquina de la dicha torre que estan caydas lo estava todo ello antes abierto e caydo antes que el dicho don Gaspar de Ávalos fuese electo por perlado” e arcebispo de Santiago. Se volvemos de novo aos documentos gráficos, temos que botar man do mapa de Pedro Teixeira datado en 1634. Nel descríbese unha batería ou fortaleza a modo de plataforma de cantaría, ben forte, con tres pezas de artillaría de ferro, sendo capaz de doce. Porén, nesta estampa tamén se contempla toda a ría de Muros e Noia, mais no que afecta a esta última urbe fortificada crese que o seu perímetro amurallado debeu erixirse cara á época do arcebispo Bérenger de Landorre (1317-1330). As murallas de Noia Na pintura do citado Teixeira identifícanse varias torres que fortalecen todo o conxunto e algunha no interior da poboación que, por ser cuberta, semella que representa a igrexa de San Martiño, reedificada no primeiro terzo do século XV. Así e todo esta obra “cartográfica” non deixa de ter trazos máis característicos de recreación artística que de mapa documental. Por iso debemos apoiarnos naqueles conservados en Simancas nos que se traza a silueta da urbe con maior pormenor. Os planos anónimos, datados por 1597, ofrecen unha vila noiesa pechada por cerrumes perimetrais de planta irregular, se ben asemellan un trapezoide. A contorna amurallada, desprotexida en certo grao na área que linda co río Traba (sueste), ten 1.251 pasos, o que viría equivaler a uns 950 metros de percorrido. Como é habitual, na correa pétrea intercálanse torres –non menos de once– e outros elementos defensivos e de control visual, amais de portas e postigos de acceso. Unha destas, denominada da Peregrina, situábase ao pé da ponte de 17 arcos que cruza a ría, aínda que Manuel Fabeiro Gómez certifica que os accesos abertos nos lenzos sumaban unha ducia. Deste modo deixarao expresado: “Según Pedro Rodríguez, la villa de Noia estaba circundada por una muralla de 2’5 m. de ancho y más de 4 de alto. En realidad, su altura, que Santiago Abella sitúa entre 5 y 7 m. debió ser, efectivamente, de unos 7 m., pues así se ha comprobado en el único trozo que se conserva en el malecón de Cadarso, teniendo en cuenta la altura actual hasta el malecón y de éste al río; su anchura era de 2’10 m., salvo en la parte de las puertas, en número de doce (cuatro al río, cuatro al mar y cuatro a tierra), donde alcanzaba los 2’52 m.”. Con respecto á súa historia, afirma o padre Oro que foi “preocupación especial de los prelados” dos primeiros decenios do século XIV “consolidarla físicamente como villa amurallada y puerto fortificado”, tendo os lenzos perimetrais gran “celebridad por su consistencia y altura”. Certo que o 14 de xullo de 1320, o arcebispo Bérenger consegue que os noieses queden exentos de tributos durante medio ano, pois propúñase que cercasen con axilidade o recinto vilego. Contou esta urbe, así mesmo, con varios edificios asistenciais ou hospitais, outros de tipo administrativo (como o conçello) e numerosas casas burguesas e construcións nobres que, hogano, aínda conservan moitas delas a súa pretérita fasquía. A fortaleza do Tapal Entre todas esas edificacións sobresaíu aquela denominada a fortaleza do Tapal, localizada na praza homónima, enfronte da fachada da igrexa de San Martiño. “Hera una casa grande de aposiento donde se aposientan los arçobispos quando a la dicha villa iban” e segundo os reparos que se debían acometer por 1536 sabemos que contaba cunha torre (por 1547 denominada “del omenaje”), composta por “tres sobrados que estavan maderados” e cuberta de tella, ademais dun edificio de apousento, un recinto destinado para a cabalaría, outro que exercía de prisión, unha adega e algunha construción anexa e auxiliar. Entre os elementos que embeleceron o inmoble figuraba unha esvelta cheminea e “una ventana buena de dos puertas y en derredor desta bentana para la mar estava un bastardo pequeño con sus tablas e delantera”. Alén do pequeno balcón, localizado nunha recámara, deseñárase outro provisto de corredor que tamén daba cara ao mar e que por 1544 sufría certos danos de carpintaría. A escaleira principal que rube ao “palaçio” cubríase de tella e un “pasadiço del corredor” conducía ao “berjel e huerta (...) aliende de la dicha casa”.Paseniño, o edificio deixa de ser atendido na súa xusta medida, chegando incluso a desaparecer, secasí coñecemos algúns datos máis do século XVIII que debemos detallar nas liñas seguintes. Segundo as nosas pescudas, a torre –da icnografía cadrada– medía 7 varas castelás de lado (uns 34 metros cadrados) e o edificio residencial non menos de 14 e cuarto de longo (82,8 metros cadrados por cada sobrado). Mais estas non son medidas útiles, senón exteriores. A torre, que ficaba nun estado deprimente, estaba “parte de ella caída y otra arruinada”; mentres que o “cuerpo principal de dicho palacio se alla en pie”. Nos seus arredores localizábanse varias moradas fidalgas de importancia, como eran a casa de Xoán Mariño e de Caetano de Reino. Advirten os documentos, incluso, que “la torre que está destinada para carzel y todo el formal de casa hes ynsolidum de la Dignidad; las dos casas de Mariño y Reyno también son de dominio de la Dignidad y están aforadas”. Outros detalles sobre esta fortaleza son facilitados, como non, por Manuel Fabeiro e Xosé Ramón Fernández Oxea, que aseguran que verbo das vellas crónicas a torre do Tapal fora construída sobre rochas “poco después de la iglesia de San Martín, aunque reedificaciones posteriores le hicieron perder las características propias de la época”.