Xosé Manuel Núñez Seixas: "Fraga vampirizou unha parte do legado do galeguismo rexionalista conservador"

Por que estudar o papel das identidades subsestatais no réxime franquista? Comezou por un entrecruzamento entre dúas liñas de investigación, o fascismo e o nacionalismo. A relación entre nacionalismo, localismo e rexionalismo. Unha colega alemá, Maiken Umbach, propúxome comparar os imaxinarios do franquismo e do nacionalsocialismo. Pero este proxecto quedou arrombado por diversas circunstancias. Ademais esta comparación ten varios problemas. Hai cuestións que é moi difícil comparar. Eu saquei algún artigo previo sobre o tema e ao final o confinamento supuxo unha oportunidade para pórme co ensaio. Hai unhas zonas grises nas que coexisten unha serie de actores que, sen deixar de seren franquistas, manteñen actitudes cara a cuestión rexional desde unha visión orgánica da nación na que cabía certa concepción da diversidade O que propón é unha visión complementaria do marco represión/resistencia cultural. Por que? Porque a visión que adoitamos ter é a da resistencia, das reivindicacións de tipo cultural ou identidades subestatais como unha forma de resistencia, que o foron, pero tamén hai outra cara da moeda. Hai unhas zonas grises nas que coexisten unha serie de actores que, sen deixar de seren franquistas, manteñen actitudes cara a cuestión rexional desde unha visión orgánica da nación na que cabía certa concepción da diversidade e que máis dunha vez estabeleceron algunhas alianzas ou souberon compartir un certo terreo con xente que viña do activismo antifranquista. —Que papel xogaba, en xeral, o "rexionalismo banal" nos fascismos europeos? Hai un debate, antes de nada, sobre o que podemos chamar fascismo. Sobre se o franquismo é unha maneira de fascismo ou máis ben un réxime tradicionalista, católico e militar con elementos fascistas. Na súa versión doutrinal primixenia, tanto nos fascistas franceses, como en Mussolini, como nos fascistas italianos, non necesariamente se concibía a nación como unha nación centralizada desde o punto de vista administrativo nin se concibía que esa nación deixase de ter variedade interna. Tamén está nos fascismos a idea de que o folclore debe servir como medio para encadrar as masas, e aí sempre había unha certa tensión entre tradición e modernidade. O fascismo aspira a unha modernidade reaccionaria que se basea no tradicional pero que, ao mesmo tempo, é unha manipulación do tradicional, como facía a Sección Feminina con Coros y Danzas. Non se trata de recrear o que a xente canta ou baila, senón de dar unha visión que é interesada. O franquismo entende o folclore como a procura do auténtico e niso segue algúns postulados da Institución Libre de Enseñanza. Xa cando Menéndez Pidal e o seu Centro de Estudos Históricos andaban á procura dun romanceiro español, querían buscar as esencias do popular A danza era, segundo explica no libro, teatralizada, facendo que as mulleres adoptasen un rol subordinado ao dos homes… Isto é algo que se está a debater no mundo do folclore... No tema do folclore, e aí baséome en parte nas investigacións feitas por outras autoras, hai unha codificación moi clara do papel da muller como garda do fogar e transmisora da tradición aos fillos. E na propia escenificación tamén se lle outorgou sempre un papel subordinado. Hai unha catolicización, dunha banda: das coplas populares suprimen as alusións ao sexo e ao anticlericalismo. E as mulleres tiñan que bailar sempre con manga e saia longa, con refaixo, e eran as que bailaban pero non as que tocaban instrumentos, só as castañolas e a pandeireta, e isto até ben entrados os 50, que foi cando os homes empezaron a bailar. En xeral, e esta cuestión tamén a estudaron outros autores e autoras, está claro que a identidade local se feminiza porque se quere subordinar. Porque se consideraba que a linguaxe dos sentimentos primarios era feminina e que os sentimentos máis elevados, que corresponderían á nación e ao Estado, eran masculinos. O réxime buscaba na tradición a "esencia" da nación, entendida desde unha perspectiva antimoderna… O franquismo entende o folclore como a procura do auténtico e niso segue algúns postulados da Institución Libre de Enseñanza. Xa cando Menéndez Pidal e o seu Centro de Estudos Históricos andaban á procura dun romanceiro español, querían buscar as esencias do popular. E o pobo eran as camadas populares, subalternas, sobre todo rurais. Os franquistas seguen a facer o mesmo pero danlle outro significado: non buscan o popular, senón a tradición. Distingue o "nacionalismo rexionalizado" dos rexionalismos. En que sentido é este concepto aplicábel ao franquismo? O franquismo fai uso dun nacionalismo que se le a través da identidade local e rexional, é dicir, que utiliza referentes próximos á poboación, que teñen que ver coa súa identidade cotiá. É nacionalismo español rexionalizado porque se expresa a través da rexión pero non reivindica para a rexión unha existencia institucional. Unha rexión que está subordinada na xerarquía de valores á nación e que non é suxeito de soberanía. É verdade que despois están os carlistas, que defenden unha recreación da España foral. Pero acó e aló tamén hai actores que non descartan que poida existir algún tipo de autarquía, algún tipo de reforzamento de instancias de goberno, de administración, subestatais. A idea, que xa vén da ditadura de Primo de Rivera, é que as rexións non existen administrativa nin politicamente, pero están sempre presentes no imaxinario. Os falanxistas defenden un nacionalismo misional, retórica que foi despois perdendo importancia. Quedan coa idea do español como lingua imperial, con argumentos para a súa hexemonía que xa foran formulados por Menéndez Pidal. Os carlistas tiñan unha visión máis matizada, sobre todo os vascos e navarros. Carlistas e falanxistas teñen posicións diferentes a respecto de rexións e linguas… Os dous estaban de acordo en que a lingua de cultura debía ser o castelán. Dentro dos falanxistas había diferentes sensibilidades. Os cataláns, que publicaban a revista Destino, consideran que nacionalizar non era igual que homoxeneizar e castelanizar. Algún falanxista vasco entende que o éuscaro é a lingua máis española de todas por ser unha lingua prerromana… Os falanxistas defenden un nacionalismo misional, retórica que foi despois perdendo importancia. Quedan coa idea do español como lingua imperial, con argumentos para a súa hexemonía que xa foran formulados por Menéndez Pidal. Os carlistas tiñan unha visión máis matizada, sobre todo os vascos e navarros. Eran máis abertos ao uso do éuscaro no ensino como lingua auxiliar, pero o que nunca defenden é que as linguas sexan cooficiais, idea que aparece moito máis tarde. O ensaio fala tamén de certa osmose entre nacionalismo español e nacionalismos subestatais. Que elementos do fascismo podían atraer os nacionalistas? Son ideoloxías inimigas, pero acaban tendo influencias mutuas. Hai xente que empeza sendo nacionalista periférica e acaba no outro extremo. É complexo. Hai xente como Cunqueiro, que é o exemplo perfecto e do que, por certo, non hai unha soa biografía un pouco completa. No período de entreguerras, no que parecía que o mundo dos dereitos individuais caducara e que era o mundo das masas, os tránsitos entre ideoloxías eran máis frecuentes do que nós pensamos. No caso español, a gran pasarela é o catolicismo, o que leva a conservadores catalanistas ou galeguistas a apoiar a Franco. A algúns nacionalistas subestatais o que lles atraía do fascismo era precisamente a primacía da nación, a idea de masas mobilizadas no nome da nación por un líder carismático. Houbo outras traxectorias semellantes ás de Cunqueiro: Torrente Ballester, Álvaro de las Casas, Filgueira Valverde… No caso de Filgueira, a pasarela cara ao franquismo rexionalizado é a relixión e a defensa da tradición. Outros dan máis reviravoltas. Pasado o primeiro momento de represión máis forte, empeza a haber, xa na segunda metade dos 40, certos intersticios nos que tamén cabe a colaboración. O Patronato Rosalía de Castro é un exemplo. E pasa tamén no catalanismo. Existen espazos de certa permeabilidade, o cal permite entender tamén que certa actividade editorial en galego, vasco e catalán poida sobrevivir. Outra cousa era a Real Academia Galega, como a vasca, que sobreviven inzadas de eruditos profranquistas, volvendo a un proxecto que viña de primeiros de século: rexistrar as variedades do "vernáculo" antes de que desapareza Nos anos 50 e 60 o discurso é menos agresivo. Permítese un certo cultivo cultural e festivo destas linguas e a relativa tolerancia é usada para mellorar a imaxe internacional do réxime. Como encaixan aí Galaxia e a Real Academia Galega, dentro do propio proxecto franquista? O proxecto de Galaxia é un proxecto de resistencia. Galaxia é fundada por persoas vencelladas ao galeguismo político anterior á guerra que busca unha maneira de sobrevivencia contando, iso si, con algunhas complicidades de persoas máis ou menos achegadas ao réxime. Outra cousa era a Real Academia Galega, como a vasca, que sobreviven inzadas de eruditos profranquistas, volvendo a un proxecto que viña de primeiros de século: rexistrar as variedades do "vernáculo" antes de que desapareza. O réxime non desmantela este tipo de institucións. E é certo, si, que o franquismo a partir do ano 45 trata de recolocarse no mundo da posguera fría, utilizando esa relativa tolerancia. A Lei Xeral de Educación de 1970 permite certo cultivo das linguas "rexionais" no ensino. Cinco días antes da morte de Franco publícase un decreto que permite o uso das linguas "rexionais" nos medios de difusión. Pódese dicir que, dalgunha maneira, isto preparou o terreo para a posterior aprobación da Lei de Normalización Lingüística? Quizais non foi todo mérito do piñeirismo… Nese tema xa non entrei tanto, pero si no referido á influencia do galeguismo cultural na configuración da autonomía galega: a Lei de Normalización Lingüística ou mesmo a existencia do Consello da Cultura Galega non se entenderían sen Ramón Piñeiro, Seoane e outros moitos. Pero tampouco se entenderían sen esas elites tardofranquistas que buscaban unha nova lexitimación. E, probabelmente, como se desenvolveron as cousas despois tivo que ver, si, con iso. A min hai un caso que me parece interesante, o de Euloxio Gómez Franqueira, ou o de Xosé Cuíña. Son xente que está detrás desa sorte de rexionalismo galeguista dunha parte da dereita galega, que hai que entender no molde dese nacionalismo rexionalizado ou rexionalismo que ten raíces franquistas. Mais tamén o asturianismo ten algunhas raíces franquistas... Os propios falanxistas adoptan algún aspecto das narrativas rexionais que viñan de antes, como o aragonesismo… É todo complexo. As narrativas rexionalistas sempre son subordinadas: trátase de subliñar canto contribuímos desde aquí á nación española. No caso aragonés o que hai é un anceio por matizar o castelanismo: non fora só Castela. Tamén nos discursos estéticos, nas metanarrativas, había certa asunción de postulados que afundían as súas raíces nas elaboracións culturais dos nacionalismos periféricos ou dos rexionalismos. É o caso da xeneralización do mito celta, ao que contribúen desde o NO-DO autores como Castroviejo ou un fascista como Giménez Caballero. O celtismo, a saudade, a morriña… Hai unha reivindicación dunha certa Rosalía de Castro… De que xeito? De Rosalía laméntase o anticastelanismo e reivindícase a Rosalía en castelán. Pero curiosamente reivindícase a Rosalía, non a Pardo Bazán. É o canon literario estabelecido en boa medida polo galeguismo. Curros Enríquez era máis incómodo porque fora republicano e anticlerical, pero Rosalía e, en certa medida, Pondal eran máis asumíbeis, dándolles certa volta. Tamén hai unha recuperación da historia local e provincial. Que papel cumpre aí o Instituto Padre Sarmiento? Na correspondencia entre Sánchez Cantón e Filgueira Valverde pódese apreciar que a idea inicial era tentar recuperar o Seminario de Estudos Galegos, pero despois esa idea vaise rebaixando. Na práctica, igual que a Junta de Cultura Vasca, ou outros institutos de nova fasquía, a idea é construír identidade local sempre de maneira subordinada á identidade española. Pero tamén pasa que nos anos 50 e 60 parte destes institutos acaban facendo outra cousa. Ademais, moitos deles son provinciais pero fan historia rexional. Ese rexionalismo franquista si axuda a explicar que despois haxa elites tardofranquistas que tamén son quen de aceptar unha certa pluralidade na España democrática. Fraga, de feito, non se distingue especialmente nos anos 60 por abandeirar o discurso rexionalizado. Penso que no seu caso a reconversión é bastante serodia. Todo este tipo de rexionalismo cultural formou parte, xa na época do Spain is different do Manuel Fraga ministro de Turismo, xunto co flamenco e touradas, dun imaxinario que despois puido herdar Alianza Popular e, de aí, pasar ao PP. O rexionalismo de Fraga non viría só de Alfredo Brañas… Os Coros y Danzas foron importantes para proxectar unha imaxe amábel do réxime, pero tamén a idea de que España era variada e interesante para visitar. Pero outra parte da propaganda institucional incidía en que España era un país de touros, sangría e sol. Non pretendo dicir que ese discurso da rexionalización necesariamente se impuxese ou non tivese contrapartidas, como a expansión da españolada no cinema. Pero mesmo a españolada tamén é un produto híbrido que mestura elementos da periferia. Mais si, ese rexionalismo franquista si axuda a explicar que despois haxa elites tardofranquistas que tamén son quen de aceptar unha certa pluralidade na España democrática. Fraga, de feito, non se distingue especialmente nos anos 60 por abandeirar o discurso rexionalizado. Penso que no seu caso a reconversión é bastante serodia. Mais si penso que algúns dos seus asesores entroncaban directamente co neocarlismo. E Fraga o que fai despois é vampirizar unha parte do legado do galeguismo rexionalista conservador. Incluso unha parte do pensamento da Xeración Nós. No tardofranquismo desenvólvese un rexionalismo funcional que defende a descentralización por unha cuestión de eficacia que despois será aproveitado polos discursos autonomistas… Hai aí un magma fluído. Son os que primeiro formulan que a provincia pode ser demasiado pequena para resolver determinado tipo de problemas. Ten que ver tamén con que son as teorías que nos anos 60 están en voga: as teorías da planificación económica, dos polos de desenvolvemento… Cando Xaime Isla crea a Revista Galega de Economía sabe por que o fai. Vaise asentando así a idea de que o rexionalismo se pode xustificar non só desde a cultura, senón desde a necesidade de planificar a vida moderna. No caso de Aragón, os presidentes das Deputacións empezan a pensar en mancomunarse para partillar servizos e seren máis eficientes. Pero todo iso sempre se combina despois coa idea dos dereitos históricos, da cultura etc. Despois prodúcese unha reacción en cadea, un efecto de imitación de elites locais que non queren ser menos que Catalunya ou Euskadi. E de aí viría o café para todos. Iso xa é no contexto da Transición, na constitución de preautonomías, pero ten claramente precedentes. Iso xa está presente entre 1917-19: se Catalunya vai ser autónoma, nós tamén. E na Segunda República. Pero a Guerra Civil interrompe o proceso. Mais si, é unha dinámica que non só se explica por parte do discurso do antifranquismo, senón que tamén ten orixes franquistas nestas elites que buscan reacomodarse e que teñen discursos que en parte foran elaborados por institucións franquistas.