Xosé López: as chaves do xornalismo

—Que radiografía fai do sistema de medios de comunicación na Galiza? O que temos hoxe é un sistema de medios de comunicación herdado, que se construíu historicamente e que vai evolucionando, mudando de acordo cos contextos sociais, políticos e económicos. Non é unha característica só nosa. No estudo de culturas xornalísticas do mundo, no que foron entrevistados máis de 25.000 xornalistas e no que hai máis de 65 países e investigadores de moi distintos lugares, advertíronse diferenzas e características segundo os contextos determinados en que os sistemas foron creados e como foron capaces de evolucionar. — Existe como tal un sistema xornalístico galego, é dicir, un sistema propio? Hai un sistema de medios na Galiza e ten algunhas singularidades. É un dos poucos sistemas que aínda hai hoxe no ámbito do Estado, e mesmo a nivel península, incluíndo Portugal, que abeira medios promovidos por empresas nadas na Galiza, familiares e cunha serie de características que en moitos casos levan anos no sector, na industria da comunicación, e que en boa medida viviron a evolución da industrialización. É un modelo de xornalismo fronte ao cal sempre apareceron outras alternativas e outras visións, como xeralmente ocorre nas distintas sociedades. Hai un segundo aspecto, o xornalismo está na sociedade, vive na sociedade e vive na esfera pública e política. Nesa medida, non podemos separar o xornalismo dunha serie de debates e dunha serie de aspectos do contexto social, político e económico, que é o que caracteriza a Galiza neste momento. —Pon de manifesto que o xornalismo vive na esfera política. Nese sentido, os medios de comunicación determinan a opinión pública galega ou é o Goberno galego quen a determina a través dos medios? Os medios de comunicación teñen influencia, mais igual que os xornalistas influímos e somos influídos, os medios inflúen e son influídos e, por tanto, hai unha serie de actores que teñen ou poden ter unha maior incidencia na canalización de mensaxes a través dos medios. En todo caso, hai toda unha serie de actores, no que era o vello sistema mediático e que tamén poden selo hoxe, que posúen unhas posicións dominantes ou que actúan con máis capacidade para intervir nos distintos escenarios. Si é verdade que o cambio de modelo e o papel activo das audiencias pode mudar algúns destes aspectos, e está a mudalos, pero non podemos obviar que isto implica tamén unha alfabetización mediática, é dicir, que as persoas saiban entender os medios, como participar e como intervir nos procesos. Nesa medida, en distintas sociedades, prodúcense desequilibrios. —A que desequilibrios se refire? Temos unha tendencia a buscar mimetismo entre o que é a representación política, a representación nos medios e logo os usos e consumos. Os usos e consumos mediáticos son de determinados segmentos, isto é, están segmentados na poboación. É certo que hai sectores con máis consumo informativo, cuns hábitos, pero logo prodúcense unha serie de sesgos que veñen desde o noso marco de receptores, é dicir, como usuarios da información. Neste sentido, dise que temos máis tendencia a buscar aquilo que confirma as nosas posicións que aquilo que estabelece debates coas nosas posicións. Falamos dunha serie de cuestións que mostran a complexidade do escenario, con fendas, equilibrios e mais desequilibrios. —Que modelo de prensa é sustentábel para manter a independencia dos poderes económicos e políticos? Os medios teñen que buscar novas vías de sustentabilidade. Isto pode parecer unha entelequia mais non o é. Trátase de buscar compromisos con sectores da sociedade. Imos, cada vez máis, a modelos que presentan características realmente novidosas, aínda que algunhas beben de experiencias que houbo ao longo da historia. Se vemos a evolución nestes últimos anos, existen cada vez máis mecanismos de participación de sectores que comparten un proxecto xornalístico e que buscan vías de financiamento, sexa mediante mecenado, pequenas achegas, subscricións... é dicir, vías que realmente permitan medios con certas fortalezas. Un medio con solvencia económica e con capacidade para sosterse e manterse cos mecanismos que estabeleza -loxicamente con transparencia e corresponsabilidade, con rendición de contas...- debe garantir formas de xornalismo que amplíen a perspectiva da diversidade, que é o que caracteriza a sociedade. As novas formas buscan o compromiso de sectores para pór en marcha proxectos comunicativos, e neste caso, xornalísticos. — Ligado co anterior, corremos o risco as xornalistas de converternos en escritoras ao ditado ou persoas que se dedican ao márketing? O xornalismo incorporou moitos elementos do infoentretemento e volveu un pouco ás súas raíces. Por iso hai que saber ben de onde vimos -falamos dun xornalismo moi propagandístico-. Hai máis xornalismo de declaracións, menos de investigación, moi poucas fontes de información... En xeral, hai grandes xornalistas e grandes medios e capacidade para facer xornalismo, pero hai circunstancias que provocan que isto se vexa afectado. É o caso do escenario actual, pos COVID-19, ou o de 2008, e tamén ten acontecido ao longo da historia. Danse dificultades que levan o xornalismo a toda unha serie de influencias que non podemos obviar. A fortaleza doutros actores pode arrastrar os medios, sobre todo nun escenario polarizado, a modelos moito máis propagandísticos e moito menos informativos. A información sempre ten que resultar un pouco incómoda e ten que estimular. É certo que hai distintas visións no rol dos xornalistas, pero esa é unha básica na sociedade democrática. —Aludía á investigación. O xornalismo de calidade custa. Nestes escenarios de confusión e ruído vemos máis o esforzo daqueles medios que realmente fan xornalismo e que o fan cunha visión ampla, incluso crítica coas súas propias crenzas, con aqueles postulados e principios que defende. Mais cada vez é máis evidente que a boa información custa, custa moito e hai que explicar como era e como ten que ser o sistema de financiamento. De aí ese compromiso que necesitamos das comunidades que queiran ter boa información. E máis neste contexto onde a desinformación, que non é algo novo, ten moita forza. Digo que non é algo novo porque existiu ao longo da historia. Porén, co sistema informatizado actual, ten moito máis impacto. Vímolo coas alarmas a respecto de informacións relativas á saúde e a esta pandemia e que mesmo levaron a ONU a intervir neste ámbito. En definitiva, hai que recoñecer a importancia e a valía dos medios sólidos, solventes, transparentes, que demostran que fan xornalismo de calidade e que tamén recoñecen cando non o fan, coas súas comunidades de usuarios e coa sociedade. En relación ao financiamento dos medios, recorro a un dito: o café sempre o paga alguén. Hai que saber quen o paga. — A todas as luces o actual sistema de subvencións é inxusto. Como debería regularse? Por que aínda non se regulou? O sistema de canalización de fondos públicos sempre é mellorábel. Carecemos da regulación dun aspecto que é esencial: a publicidade institucional. No ámbito do Estado hai unha lei institucional pero moitas comunidades autónomas non a teñen. Hai que actuar en todo aquilo que proceda de fondos públicos e non só do Goberno estatal e da Xunta, senón de deputacións, concellos... Todo o que se financie con fondos públicos debe ter criterios moi transparentes. Cando os actores políticos son incapaces de chegar a un acordo para regular eses aspectos básicos, impera sempre a lei do máis forte e iso é malo mesmo para aqueles que nun momento determinado están nunha situación privilexiada. A responsabilidade de que non se chegase a ningún acordo é dos actores políticos. Máis responsabilidade ten quen conta con máis representación pero todos teñen certa responsabilidade. As principais forzas políticas teñen que entender que esta é unha cuestión chave non só para intereses inmediatos, senón cunha visión estratéxica, de cara ao futuro, para un funcionamento o máis democrático e o máis plural posíbel. En relación ao financiamento dos medios, recorro a un dito: o café sempre o paga alguén. Hai que saber quen o paga —Falaba antes da desinformación. Que hai detrás das noticias falsas? Hai un conxunto de intereses que neste momento van xa desde a estratexia da desinformación, que practican e practicaron todos os gobernos, entidades, grandes corporacións, lobbies... até cuestións económicas inmediatas, porque hoxe algunha das industrias que promoven desinformación son rendíbeis economicamente -por exemplo, a xeración de recursos a través dos clics-. Debemos entender que coa desinformación convivimos e imos convivir sempre, mais neste momento ten moito impacto e somos moi vulnerábeis, especialmente certos sectores da poboación, que alimentan todo isto na medida en que contribúen a difundir e divulgar as informacións falsas. Máis que falsas, falseadas, porque a noticia, en principio, non pode ser falsa. —Ten afirmado que existen reparos ou medos a respecto de formulacións ambiciosas no relativo á identidade galega. A que se debe? Eu creo que si existen ou poden existir eses prexuízos e reparos, pero combatémolos porque imos demostrando que somos capaces de facer medios na nosa lingua, na nosa cultura, que é o que nos identifica e que nos dá personalidade. Cada vez máis tendemos a ollarnos a nós mesmos. Agora, coa pandemia, fálase de mirar o próximo, o medio ambiente, as nosas estruturas... e aí está o noso e aí está a forma que temos de contar as historias, sendo universalistas e buscando esa visión comparada, pero coa conciencia de que primeiro temos que ser nós mesmos e facer o noso xornalismo. Esta é a diversidade que nesta fase de transición debe caracterizar unha posición positiva, para que esa posición chegue a ser dominante. — Por que até Nós Diario non existe prensa diaria en galego que non se limite a reproducir a versión en español? Temos que mirarnos todos, ser autocríticos, mirar a nosa incapacidade para pór en marcha un diario desas características. Houbo outro diario lanzado por unha empresa no seu momento que por distintos motivos fechou. É algo que nos caracterizou negativamente ao longo da historia, a nosa falta de capacidade para ter un diario na nosa lingua. Mais temos que actuar con visión de futuro e pensar en positivo, é dicir, na capacidade de transformar. — Defende vostede que sopran ventos de cambio a respecto dos medios. Por onde pasa o futuro do xornalismo? Eu quero ver o futuro con optimismo, sen por iso deixar de comprender os problemas que temos, e máis nun momento como o actual, xa non só pola saúde dos medios, senón polas repercusións que vai ter esta situación. Na Galiza, igual que noutros países, o xornalismo cumpriu e cumpre un papel básico na sociedade, de contar o que acontece. É certo que o xornalismo ten varias visións que poden reducirse a dous grandes bloques: estimuladores ou narcotizadores da opinión. Creo que hai que ser dinamizadores, estimuladores. O xornalismo ten que ser comprometido, valente e imparcial. Por esa íntima relación co espazo político, temos a concepción do xornalismo como vixiante da vida pública, como vía para proporcionar aos cidadáns informacións dos seus problemas colectivos e das súas solucións, como vía de discusión sobre asuntos que afectan o conxunto da sociedade. E hai outra cuestión, o xornalismo profesionalizouse e os xornalistas deben ter unhas condicións dignas, autonomía profesional e capacidade para traballar e intervir na sociedade. Volvemos ao mesmo: o financiamento dese xornalismo para ser sostíbel. Correspóndenos a todos, como sociedade, impulsar esas formas de sustentabilidade para que o xornalismo cumpra o papel vertebrador que ten na sociedade. —Comprometido, honesto e imparcial. Porén, debe ser neutral o xornalismo? Eu respecto moito a quen defende que pode selo, mais unha cousa é buscar a imparcialidade e outra cousa é a neutralidade. Falamos do xornalismo como actor político e non debemos ser inxenuos. Temos que saber actuar nese escenario e facelo con honestidade. A valentía, o compromiso e a veracidade son os límites que marcan o xornalismo. Outros límites poden ser a concepción que temos do rol como xornalistas. Cando se lles fai unha entrevista aos xornalistas, unha porcentaxe fala de can gardián do xornalismo, outro de altofalante da cidadanía, outro de instrutor da audiencia, outro de manter o status quo, outro de difusor de información obxectiva... mais aínda neste último caso o xornalista non é un actor neutral, pois intervén, inflúe e é influído. —Cal é a súa postura a respecto do eterno debate entre soporte papel e soporte dixital? É un debate permanente, que continuará. Eu penso que o futuro, máis ben, é combinado. Outra cousa é o peso que vai ter cada ámbito. Hai quen di que este escenario de pandemia vai impulsar a dixitalización e seguro que están no certo nalgúns aspectos, mais hai cuestións básicas que forman parte desa construción de modelos sostíbeis de sociedade. Que modelo de sociedade queremos construír? Desde a proximidade, desde o noso contexto, cos nosos ámbitos e características... Nesa sociedade sostíbel ten, de momento, un espazo o papel. É básica a información dixital, en rede, pero o papel cumpre tamén un rol. Eu son das persoas que ven esa combinación e esa viabilidade no futuro. Cando menos, no futuro a curto e medio prazo, contemplo ese escenario. Non contemplo un escenario sen medios en papel e quizais me equivoque. Desde logo non teño a máquina nin a capacidade de ver o futuro, mais a complexidade do presente dime que o camiño irá por aí. Persoalmente, necesito o papel, teño os meus espazos coa prensa en papel e cos libros en papel, e fago gran parte da comunicación no ámbito dixital.