Xosé Lois Romero: Na raíz común

"Nestes momentos teño pouco tempo para escoitar música", confesa entre risos Xosé Lois Romero. Conversamos con el arredor do novo disco que saca da man de Aliboria, Latexo (Raso Estudio, 2020), mentres permanece no seu confinamento no mosteiro desacralizado de Pontón, en Girona, onde está a facer unha residencia artística. Nado en 1970, este compositor e percusionista oleirense está interesado desde a infancia polos ritmos herdados da tradición, que, confesa, quere reinterpetar por todos os medios posíbeis, "abrir e ensanchar o horizonte", sostén, dunha música galega "en evolución constante". Unha tarefa que o fai feliz. É sabedor da boa acollida dun grupo, Aliboria, innovador no panorama musical da Galiza, coa investigación de novos ritmos e arranxos que levan ás xeracións máis mozas pulsos tan humanos como milenarios. Mais, aclara, desbotan o tradicionalismo para interpretar a modernidade. Chegan a 2020 con colaboracións con artistas como Baiuca no fardel, con arranxos que rozan o folktrónico, escoitados no móbil, nas plataformas online e en concertos coas localidades esgotadas. Romero describe un clima musical axeitado na década que comeza para redescubrir e innovar as músicas máis achegadas ás voces íntimas, as que falan desde a terra e son recoñecíbeis na sensibilidade común da derme humana, a que percibe o latexo. —Relacionamos a música coa identidade? No meu caso, a música é un elemento identitario de seu. Sempre fago música como galego, como se fose un filtro a través do que recibes moita información e músicas distintas, pero levando a cabo unha interpretación autóctona arredor de cal é o teu sentimento, onde vives. Unha das cousas máis identitarias que temos é a música, despois destes anos de evolución do folk, agora mesmo, a pesar da crise, creo que vivimos un momento marabilloso e esa expresión artística está normalizada. Sempre pretendo facer música con carácter identitario e comprometido. —Unha identidade que é, no fondo, ollada para dentro e para fóra. Sempre hai pretensión de dar forma nova de maneira persoal á música do meu país, do sitio onde vivo. Obviamente Aliboria é un paso máis nese traballo. —Esa identidade que procuran está en evolución, vai ao compás da actualidade. Claro, sempre toquei paus moi distintos. Vou buscando novos camiños constantemente, os que non se andaron antes. Neste caso, humildemente, tamén foi iso o que procurei. O feito de ser un proxecto no ano 2020 de voces e percusión tradicional contemporánea, sen ser tradicionalista, é dun claro atrevemento e risco. Xustamente o que pretendín foi ir aos elementos máis esenciais, ir á raíz, para facer a proposta máis contemporánea que se me poida ocorrer. Agora, sobre todo, os pasos adiante están nesa estratexia: actualizar e contemporaneizar a percusión tradicional e o canto, cumprir esa teima que temos. —Apelando a esa identidade propia que amosa Aliboria, descubrimos voces universais. Tomándoos a vostedes de exemplo, fan unha música pegada ás nosas raíces, algo moi persoal como colectivo, pero que alguén pode escoitar na outra punta do mundo e segue a ser igual de identificativa para esa persoa. Xustamente. A percusión e a voz, neste caso a das mulleres, son os elementos máis primarios no concepto, non xa só da música, senón da humanidade enteira. Provoca unha sensación global, algo que me gusta moito e que nos conecta cunha especie de capa común da humanidade que, en certo modo, supera as limitacións ou condicionantes estilísticos. No momento en que falamos de música instrumental, con arranxos, entran máis elementos externos que te colocan nunha vertente ou noutra. —Algo que tamén descobre o seu público. Dime moita xente que isto é da Galiza, pero tamén que podería ser de calquera outra parte do mundo. Conseguimos, con algo absolutamente galego, conectar coa capa común humana, coa capa común musical. —Gústalles a combinación, tanto que colaboraron con outro artista emerxente e recoñecido como é Baiuca. Como foi ese traballo conxunto? O traballo en Misturas foi un marabilloso encontro entre Álex e mais eu. De primeiras dinlle os parabéns polo seu disco e comezamos falar, díxome que tiña pensado falar connosco, con Aliboria, e propúxonos facer ese traballo conxunto. Misturas foi un encontro perfecto, unha sinerxía ideal. Unha das cousas que, curiosamente, me gustaría facer é o que está acometendo Baiuca: ese equilibrio que parecía tan imposíbel entre unha música electrónica máis moderna e os elementos absolutos da tradición galega. Nese sentido, foi un pracer para ambos. Tocamos xuntos, facemos concertos con el… Foi para min todo un agasallo. A percusión e a voz, neste caso a das mulleres, son os elementos máis primarios no concepto, non xa só da música, senón da humanidade enteira —Semella que gran parte da evolución musical de hoxe aposta nesa mestura que sinala, non temos medo nin a combinar nin a adaptar o de antes para poñelo a punto para o agora. Sería absurdo crer que non o levamos facendo até o momento. Todo é mestura, crer que non foi así é faltar á verdade. Todo o que se fixo na música galega, desde sempre, poñendo fincapé na miña xeración (a dos últimos corenta anos) foi mesturar e remesturar. Por unha vertente determinada ou por unha estética buscada, sempre foi así, creando sinerxías conxuntas. Baséase en empoderar a música galega deixándose contaminar por outras que a enchen e abren a novas posibilidades. Despois destas décadas incríbeis, de todo tipo de experimentos e propostas, cando estabamos nunha volta onde non sabemos moi ben por onde vai ir todo… Aparece Baiuca. Supón unha evolución, ou máis ben unha revolución. É comparábel ao que fixeron no seu día Milladoiro ou Fuxan os Ventos, grupos que crearon unha estética onde, a priori, "non había nada"; onde se cría que non se podía facer xa nada máis. Nese sentido, creo que somos un elo máis na cadea da evolución da música galega. —No seu novo disco, Latexo, conseguen nesa anovación poñer enriba da mesa o debate entre se o tradicional e popular pode ser reinterpretado polos novos públicos, na Galiza e fóra dela. É un debate que agardo non teña moito máis recorrido, porque está superado. Hai 20 ou 30 anos houbo unha forte discusión, algo que penso que no seu momento foi natural, arredor do que estabamos a crear e que forma debía ter. Houbo unha conversa común sobre se "isto novo" debía ser máis ou menos purista, máis ou menos conservador, máis ou menos arriscado… É un debate normal, que foi neses anos airado e controvertido, pero pasou moito tempo. Hoxe en día, por moitos motivos, temos unha historia de música recreada. —Recreada? Debatemos entón arredor de algo que non é o mesmo, que non existe? A música tradicional, como tal, desapareceu. Somos a xeración que a rematou no sentido literal e exacto da palabra. Agora estamos a facer outra cousa, estamos a recrear esa tradición. A música popular exércea hoxe xente que non é música, xente que a incorpora na súa vida como un elemento de lecer, de riqueza, de diversión e de enriquecemento persoal. Esa é a xente que está a manter a música popular na Galiza. —A música tradicional coma unha construción colectiva. E cultivada polo pobo, cada un da súa maneira e guiados pola socialización e a diversión. O resto, os grupos que sacan discos, que realizan produtos artísticos, fan en realidade creación a partir dun patrimonio, que xa é outra cousa. As dúas teñen igual importancia, mais, persoalmente, o que hoxe en día ten máis valor, o que me ilusiona e reconforta, é ver como se normalizou de forma activa o folclore; persoas que cantan e bailan nos nosos días, que o fan moi ben, de xeito espectacular. Esa é a verdadeira tradición, a verdadeira música popular que transcende o tempo e ten vida. Que determinados grupos innovemos e saquemos este ou outro disco… Iso xa é outra cousa á marxe. —Tamén o nome do álbum parece apelar a esa vida, a algo universal apegado á terra. Latexo fai referencia a moitas cousas. Dunha banda, o propio sentido da palabra, o primeiro que se nos vén ao concibilo, é o latexo que pode ser da terra, do noso… Unha enerxía telúrica, unha forza de vida e marca o pulso, un biorritmo. Persoalmente, vencello dous conceptos que me gustan moito, un sentido romántico e realista: todos os seres humanos, todos, escoitamos por vez primeira a voz da nosa nai e o latexo do seu corazón. —Serían esas as nosas raíces musicais, o que fai desa mestura de voz e percusión algo para todos? Si. Alí está a raíz, na voz de mulleres e o seu corazón, nas voces e na percusión máis tradicional, porque son o primeiro latexo. Eses son os ingredientes de Aliboria. Por outra banda, está tamén a conexión coa terra. A música que nós facemos, como cantan as mulleres, como se toca... ten que ver co sitio no que vivimos, a 200 quilómetros xa é distinto, xa é outra cousa. Cada lugar do planeta ten un latexo distinto. A música e a forma de cantar que chegou até nós, ao presente desde a da noite dos tempos, naceu dunha conexión coa terra que se traballaba e se habitaba. Nese sentido, sermos música tradicional galega é, tamén, un elemento de unión coa terra que pisamos. —Ese chegar ao que nos simboliza, ao máis íntimo, pode ser tamén esa chave que temos na imaxe do disco. Ten unha historia curiosa. Todos os discos anteriores teñen ese mesmo elemento na súa portada. Foi algo azaroso; co proceso do primeiro disco atopei unha chave de goma laranxa na rúa, tirada no chan. Deume unha idea que puiden propór como deseñador gráfico. Xogando con ela, chegou un momento no que resumía e gardaba moito significado. A idea é ese concepto de que para nós o que facemos é unha chave para un mundo moi grande, un universo polo que transitar aínda. Esa chave facíame referencia a Aliboria, pero, ademais, a un tema popular castelán, "la llave de la alegría". Son elementos intrínsecos do grupo: a alegría, forza, terra… Manter a enerxía tribal da música, no fondo. Visualmente ten moita forza, para todos ten un sentido que é interesante. —É un disco que, segundo puidemos ouvir, ten tamén un cambio a respecto do que xa escoitaramos de Aliboria. Estamos moi contentos con Latexo porque é un disco que, co esencial, co canto das mulleres e a percusión tradicional, cos elementos básicos, intenta camiñar o máis para adiante e o máis ancho que se poida. Nese sentido hai un cambio importante a respecto do que levamos facendo previamente. No primeiro disco todo o repertorio era tradicional, neste segundo só hai dous temas tradicionais, o resto son composición inspiradas nese estilo do canto máis ancestral. Temos tamén unha versión no mesmo track, dous temas unidos: Ponta de areia e María María, popularizados por persoas como Mercedes Sosa. Moita xente pregúntase como un grupo tradicional canta iso. A resposta é que nós non somos un grupo tradicional nin tradicionalista. Nós empregamos elementos tradicionais para tocar música actual, ben sexa composta ex professo ou versionando temas tradicionais con arranxos do presente, ou tamén, por que non, versionando cancións doutros autores do mundo. Procuramos sempre esa visión contemporánea, queremos manter a forza que ten a música tradicional e cantada. Unha música poderosa, sen medias tintas. A percusión tradicional é potente, o canto das mulleres é potente, e ambas son un elemento identitario a preservar. Temos que utilizalo, non suavizalo, dulcificalo ou refinalo, como vimos en parte do folk galego. Nós traballamos o tribalismo, o concepto máis telúrico. —Nese labor de creación hai tamén unha innovación técnica. Chama a atención o emprego de instrumentos creados por vostedes para este disco en concreto. Partimos da percusión máis nosa. Todo o que tocamos pertence ao mundo tradicional. O que fixemos foi adaptar instrumentos, melloralos tecnicamente: sistemas de afinación, tipos de peles, sonoridade, amplificación… Un proceso de construción e creación de instrumentos que até agora nunca se tocaron neste formato e que temos que conseguir que soen o mellor posíbel. Por unha banda, temos ese redeseño a partir dos propios artesáns, para que elaboren as ferramentas que nós precisamos. Pola outra, está a creación duns instrumentos que non existen como tales na tradición, que non teñen un nome, pero son sonoridades que forman parte do imaxinario colectivo. O que facemos é procurar elementos que acheguen esa sonoridade e adaptalos para integralos nunha mensaxe. Hai desde canas golpeadas até cazos de metal con cousas dentro. —Considéranse precursores, dalgún xeito? Traballamos un campo onde non hai nada feito. Ninguén está utilizando a percusión tradicional en todo seu abano. Son instrumentos dos que na súa maioría non están estandarizados, nin a súa maneira de tocar. —Que nos pode adiantar dos seus próximos pasos? É unha aposta moi forte o que estamos a facer hoxe. O compromiso de Aliboria é ese, seguir innovando. Non descartamos futuras colaboracións, xa cho adianto. Algunha cousa moi interesante temos, querémonos irmandar con mais artistas.