Xesús Fraga: "A Galiza debe intentar que toda a bagaxe da emigración teña un retorno positivo en nós como sociedade"

Cales son os misterios aos que se refire no título da súa novela? A figura que máis elocuentemente encarna eses misterios, presentes no libro, é a figura do meu avó. Chamábase Marcelino, e despois de emigrar a Venezuela pasaron cincuenta anos sen que tivésemos ningunha noticia del. Os misterios son os que trae precisamente a súa ausencia. Pensar en porque marchou, cal foi a causa do seu abandono, que factores levaron a que se perdese o contacto... cando un medra sen figuras referenciais como un avó, sempre existe unha sensación de baleiro e unha serie de preguntas sen resposta que, por moito que un as formule e trate de pescudar información, sempre deixan incógnitas sen resolver. Penso que todos temos eses misterios nas nosas vidas que por moito que nos esforcemos sempre nos acompañarán. Xurdiron novos misterios e novos interrogantes a medida que escribía a historia? Si, porque todo proceso de escritura é un proceso de transformación. Partes dun punto para chegar a outro, levas contigo un mapa para orientarte, pero o camiño que percorres está cheo de persoas, paisaxes, memorias... cun gran poder transformador. Descobres algo que achega nova información, abre novas perspectivas nas que pór a lente, pero tamén trae novos enigmas consigo. Un deles é confrontar a memoria persoal coa memoria dos demais. Iso vese na novela en episodios compartidos con outras persoas nos que cada un recorda feitos diferentes e pon o acento nun enfoque distinto. O interesante dese contraste de memorias e de lembranzas é ver como afrontamos o noso pasado de xeitos tan distintos. Eses segredos que un revela pouco a pouco, a medida que pescuda e escribe, incorpóranse á obra. O feito de pór escrito as palabras e os pensamentos tamén é un xeito de preguntarse a un mesmo cuestións que ás veces tampouco teñen resposta. O seu avó emigrou a Venezuela e ao pouco tempo deixou de contactar coa súa avoa, Virtudes. Vostede dixo nunha entrevista que coa novela non pretendía xulgar o porqué, pero si entender os seus motivos. Chegou a algunha conclusión? Trato de entender e de avaliar cales foron esas circunstancias porque influíron de forma decisiva en tres xeracións da familia. Na da miña avoa, porque se viu obrigada a emigrar a Londres para poder traballar; a miña nai e as miñas tías víronse abandonadas polo meu pai e quedaron na Galiza mentres Virtudes emigraba; e a miña propia vida, porque eu nacín en Londres debido a que meus pais tamén se mudaron a Londres. Toda esa historia é resultado desa cadea de accións e de omisións que arrancan coa marcha do meu avó. Penso que ás veces podemos ser inxustos se xulgamos os actos do pasado desde unha perspectiva presente e sen estar alí. Sen saber como reaccionaríamos nós nunha situación semellante. É certo que a marcha do meu avó provocou un trauma nas tres xeracións da familia, pero non por iso a novela trataba xulgalo e condenalo, senón que busca entender tanto as circunstancias que o levaron a tomar esas decisións como a influencia que tivo nas nosas vidas. Pódese dicir que a novela é unha conclusión en si mesma. Quédame un pouso de melancolía porque nin as páxinas escritas nin os esforzos para comprender serviron para entender de todo esas vicisitudes. Quedará como un fascinante enigma do corazón humano e da literatura. Despois de que o seu avó marchara, a súa avoa foi quen tivo que sacar adiante á familia e a si mesma. Pensa que ela tiña a consciencia de como ese feito marcou o seu carácter? Penso que a súa decisión de emigrar xurdiu da desesperación e da necesidade. Ela tiña tres fillas e unha nai viúva coas que vivía de aluguer, e o medo a poder perder o teito levouna a marchar a Londres. A propia decisión de ir a Inglaterra naceu froito da casualidade. Cruzouse no seu camiño cunha veciña que xa levaba alí un tempo e que lle falou ben do lugar e que se ofreceu a axudala a desenvolverse nun mundo que para ela era completamente descoñecido. Se esa muller tivera emigrado a Suíza no canto de a Inglaterra, é probábel que toda a historia da miña avoa fose totalmente distinta. A necesidade fíxolle tomar a decisión que máis axeitada lle pareceu nese momento. Non creo que ela reflexionase neses termos sobre o que era a súa vida e como lle afectaran os actos do meu avó. Ela viviu durante moitos anos en Inglaterra e asumiu como natural o seu día a día e o seu destino. O que si tiña era a intuición de que todas as melloras materiais que conseguiu para as súas fillas e netos compensaron todo o seu sacrificio e a dor de estar lonxe da familia. Ela puido axudar aquí na Galiza e ao mesmo tempo comprar un piso ao que poder chamar fogar. Son consciente de que os fillos e netos da emigración temos moito que agradecer a esas persoas que se sacrificaron por nós. Cómpre non esquecer o papel que desenvolveron en contextos moi difíciles, tanto económicos como emocionais. Na novela explica que a súa avoa era coñecida en Inglaterra como Virtudes ou Betty segundo o contexto. A pesar desa dualidade, Betty era a mesma persoa que Virtudes? Penso que en esencia si. Nós non temos unha única identidade inamovíbel, senón que estamos cosidos de retallos de moitas vivencias. Todo iso conta cunha capacidade transformadora que nos moldea. Somos moito máis fluídos do que moitas veces se nos quere facer pensar. Grazas a nosa gran capacidade de adaptación e de intuición, un pode comportarse de xeitos moi distintos no seu traballo, coa súa familia, coas amizades... Que a miña avoa mostrara unha cara da súa personalidade nun lugar e outra cara distinta noutros contextos non implica que fosen identidades que estivesen en conflito, senón que convivían de xeito natural nela. Virtudes era unha única persoa que actuaba en cada situación do xeito que ela consideraba mellor. O feito de que moitas emigrantes cambian o seu nome no momento de chegar ao lugar de destino para facer máis sinxela a adaptación é a mostra máis evidente daquilo que dicía Álvaro Cunqueiro de que non somos xente dunha soa palabra, temos moitas palabras na nosa vida. A emigración da súa avoa fixo que tanto a súa nai como vostede creceran e viviran a cabalo entre dúas culturas diferentes. Serviulles para entender mellor as vicisitudes polas que pasou a súa avoa? No meu caso, o feito de nacer e vivir os primeiros anos da miña vida en Londres fixo que todo fose natural e todo encaixase. Era a paisaxe da miña infancia, e non cuestionas que haxa nada extraordinario niso. Cando viñemos para Galiza, comezaron a producirse desaxustes importantes en como eu medrara e percibira o mundo até entón e en como iso non tiña un encaixe sinxelo nesa nova realidade. Cando madurei, comecei a entender o extraordinario das pequenas cousas. Para min o inglés é a miña lingua natural, pero comecei a pensar na miña avoa, que chegou a Londres con trinta e tantos anos, que deixara a escola con trece anos para pórse a traballar e levar cartos a casa, e decateime de todo o esforzo que supuxo para xente como ela. Londres é unha cidade tan fascinante, con moitísima historia e moitas oportunidades laborais e vitais, que un pode dar por feito que para todo o mundo e moi sinxelo. Pero a miña avoa é o reflexo das diferenzas tan grandes que existían entre dous países como Inglaterra e Galiza nos anos sesenta. O contraste para ela tivo que ser moi grande, e entender como traballou polo seu encaixe en Londres é algo que me resulta admirábel. Nalgunha ocasión vostede comentou que a súa avoa e a súa nai "tiñan claro que a emigración era unha ventá aberta ao enriquecemento persoal moito máis que ao económico". Que querían dicir? A emigración permitiulle a miña avoa desenvolver o rol de cabeza de familia e de fornecedora dos recursos económicos e materiais para a súa nai e as súas fillas. Permitiulle viaxar a un país cunhas facilidades e unhas posibilidades que puido aproveitar para mellorar a vida de todos nós. Penso nos primeiros edredóns, por exemplo, que aquí era algo que case non se vía, e que ela nos enviaba desde Londres. No caso de miña nai, as oportunidades que lle brindou emigrar a Londres están máis presentes no ámbito laboral. Cando aprendeu o inglés, decatouse de que lle abría as portas a un mundo novo. O coñecemento da lingua permitiulle retomar a súa vocación frustrada de ser mestra. Fora o seu soño cando era crianza, pero como a súa nai, tivo que deixar a escola con catorce anos para pórse a traballar. Por iso o inglés foi unha ferramenta para ela, xa que lle permitiu dar clases de inglés en Betanzos a súa volta. Ademais, a miña nai tamén aproveitou a oportunidade de vivir en Londres para realizarse culturalmente. Visitou monumentos, bibliotecas, museos... que lle permitiron fornecerse gratuitamente dunha bagaxe cultural moi profunda. Virtudes (e misterios) conta a historia da súa familia, mais léndoa, semella que está a contar a historia dunha gran parte das familias do noso país. Pensa igual? É algo que non formaba parte dos meus plans conscientes. Non pensei en pórme a escribir unha novela que recollese os cambios sociais no país nos últimos cincuenta anos. A miña intención era escribir a historia da miña familia, entender as circunstancias que a levaron a ser como é. O que pasa é que unha vez se publicou a novela e comecei a recibir as reaccións das persoas que leron o libro, vin que a través da experiencia persoal da nosa familia puiden conectar coas lembranzas e experiencias de persoas descoñecidas. Iso é algo marabilloso e di moito da literatura como medio para entendernos a nós como persoas e tamén como colectividade. Esa conexión que se establece a través do relato é do que eu máis satisfeito me sinto como escritor. Hoxe en día, a emigración segue a ser un dos principais problemas da Galiza. Unha emigración distinta, que afecta á mocidade cunha gran preparación profesional. Que consello lle daría a toda esa mocidade que hoxe se ve forzada a marchar para poder traballar do seu? Non son un experto do fenómeno migratorio nin un sociólogo. Como escritor que, por unha cuestión biográfica, ten a súa vida atravesada pola migración, penso que teño o deber de escribir sobre iso. Nese sentido, as experiencias de cada persoa son tan individuais e tan únicas que é como explica o refrán, "cada un fala da feira como lle vai nela". Se alguén marcha porque quere ampliar os seus horizontes, porque lle ofrecen un posto de traballo e acepta gustoso paréceme fantástico. Mais cando o panorama é desolador, estás condenado á precariedade e a non levar unha vida plena, seméllame que aí a emigración pasa a converterse nun verdadeiro drama. Penso que hai que tratar de non deixar pasar as oportunidades, tanto no sentido material como no anímico. Acumular toda esa bagaxe que che dá convivir con outras paisaxes, outras luces. Galiza como país debe tratar de intentar que toda esa bagaxe teña un retorno positivo en nós como sociedade. Do mesmo xeito que os inmigrantes de antano contribuían ao desenvolvemento económico dos seus lugares de orixe enviando cartos, deberíamos pensar cales son hoxe en día os equivalentes para proseguir coa transferencia de coñecemento e de experiencias que implica a emigración. Vostede trata o tema da emigración coa súa avoa e a súa nai como protagonistas. Está invisibilizado o papel da muller na historia da emigración na Galiza? Os motores do libro son a miña avoa e a miña nai porque elas tamén foron da nosa familia. Elas contribuíron decisivamente para o noso relato e a nosa historia. Era obrigado que eu lles concedese ese papel protagonista no meu libro. Penso que houbo un cambio de paradigma no papel da muller na emigración, e ese papel non acadou aínda o seu retrato literario en toda a súa complexidade. Existe unha evidente falta de recoñecemento ás achegas da muller, non só na emigración senón en toda a historia en xeral. Nos últimos anos déronse pasos importantes, pero non podemos esquecer que aínda existe esa desigualdade e temos que traballar en conxunto para remediala. Temos a sorte de que cada vez hai unha maior incorporación de voces femininas á literatura galega que achegan unha nova visión e unha nova linguaxe sobre moitos temas, entre eles a emigración. Non é casual que nos últimos meses autoras como Eva Moreda, María Alonso, Ana R. Figueiredo... que tamén viviron a experiencia da emigración, estean a falar desde a súa perspectiva feminina e feminista deste fenómeno. Vostede explicou varias veces que o proceso de escribir a novela prolongouse durante 12 anos. Que lle faltou durante todo ese tempo para poder dala por rematada? Durante moito tempo, o que máis botei en falta foi ter tempo. Como xornalista, tiña unha xornada laboral moi absorbente, que imposibilita que o traballo saia da cabeza. Entre o traballo e a vida familiar tiña poucos ocos para centrarme en escribir o libro. Non en tanto, non deixaba de ser una escusa que agochaba o meu medo a non ter a capacidade como escritor para contar a historia da miña familia como eu quería contala e non estar a súa altura. Despois de levar varios anos así, ao meu pai detectáronlle un tumor cerebral, e seis meses despois faleceu. A dor de perder a meu pai e da súa ausencia sumouse á magoa de que el non puidese ver o libro, nin sequera como borrador. El é unha parte moi importante da novela, porque a súa gran capacidade de memoria forneceume de moitos recordos e moitas experiencias nas que estivo presente. Semella que a publicación de Virtudes (e misterios) supuxo un punto de inflexión na súa vida. Como se sente agora que a historia da súa familia xa está en papel? Foi un alivio dar por pechada a escrita da historia, unha especie de desafogo. Todos na vida temos unha serie de misións, e unha das miñas era esta. Agora podo dicir que xa está completada. Levoume moitos anos cumprir este obxectivo pero por fin o conseguín. Unha vez publicado o libro, na miña familia tivo unha incidencia feliz. Axudou moito a miña nai na ausencia do meu pai, por exemplo. Ver impresa a historia dos teus devanceiros é un recoñecemento para todo o seu sacrificio. Facelo ademais coa maior das ambicións literarias tivo un efecto reconfortante. O feito de que haxa persoas que proxectan as súas experiencias a través do relato da nosa familia é tamén moi satisfactorio e moi gratificante como autor.