Xabier Quiroga: "A maldade sempre resultou moi suxestiva para a literatura"

O baile dos estorniños é un libro moi longo e complexo na súa estrutura narrativa. Como foi o proceso de escrita? Antes de nada considero que a complexidade estivo na súa elaboración, non no resultado final, porque o lector ou lectora que se atreva cunha novela tan extensa nunca vai perder o fío da historia nin deixar de facer as descubertas que o leven cara ao desenlace. Pero si, dou fe de que o proceso de escrita foi arduo. Realmente partín dun plan previo moi ambicioso no que tiña que conxugar unha historia do pasado cunha investigación do presente sobre ese mesmo pasado. Así que de inicio planifiquei e escribín dúas novelas. Logo, como tiña previsto, fusioneinas. Pero foi nesa fusión onde me atranquei pois, ademais de resultar un número excesivo de páxinas, houbo que refacer moitos elementos que non cadraban no desenvolvemento conxunto da historia. E nese esforzo estiven a piques de deixar o proxecto e botar polo sumidoiro os catro anos que levaba empregados nel. Ao cabo, se saín do atranco foi grazas ao tempo libre do que dispuxen co confinamento. Izan o da saca, O cabo do mundo e O baile dos estorniños forman a triloxía da Ribeira Sacra pero seguramente non foron concibidos inicialmente como tal. Por que seguiu co mesmo espazo e con personaxes como o Reina? Atinas co de que non hai tal triloxía. Ou si? Realmente non cho sei. Se queremos chamarlle triloxía, a pesar de que non hai continuidade, podemos facelo. Cando menos volve o personaxe do Reina e faino implicado cunha investigación histórica na Ribeira Sacra. Estes elementos son comúns e poden meterse no mesmo paquete do meu interese no pasado próximo. E este interese polo tema dos guerrilleiros, polos bebés roubados do franquismo, ten forza e precisa un envoltorio situacional. Podería levalo onde fose, pero síntome ligado á miña infancia, onde nacín e vivín, a Ribeira Sacra. Non existe outro motivo. Os feitos minúsculos ou a xente sen excesiva relevancia son os que trazan a historia verdadeira dos pobos É unha historia ficticia baseada na realidade. Se a represión franquista era un tema que xa investigara en Era por setembro ou O cabo do mundo, seguramente para este libro centrou o traballo de documentación na persecución dos guerrilleiros... A vida dos guerrilleiros para min sempre representou algo máis que unha serie de figuras ocultadas adrede pola historia oficial. Pero hai tamén unha achega ao que de cativo non sabías e logo, xa maduriño, descobres porque remexes e non queda outra que irte decatando de que os feitos minúsculos ou a xente sen excesiva relevancia son os que trazan a historia verdadeira dos pobos, a que porta a súa esencia. Pero O baile dos estorniños trata de moito máis ca de guerrilleiros e represión, conta unha historia na que conflúen moitas vidas que a min me resultaron moi atractivas. En canto ao proceso de documentación, podería facer unha catalogación: a parte escrita e a oral. Na primeira aparecen os interesantísimos libros publicados sobre canto acontecía no período que vai desde 1935 até 1950, onde se sitúa a historia do pasado. Pero hai que proceder con cautela ou sentido crítico, sendo sempre conscientes de que debemos depurar a carga ideolóxica ou propagandística que nos xornais e publicacións aparece. Había que estar co réxime, xa fose por pura supervivencia ou por convencemento. E logo estaba a censura, sempre atenta a cada parágrafo. En canto á parte oral, trátase de localizar informantes desinhibidos, maiores ou moi maiores todos eles, que falen do que foi a súa vida. Neste caso á variante dos represores non podes acceder. E aí entra a ficción. A novela conta tamén a decadencia dunha familia fidalga galega ou as dinámicas do roubo de bebés como parte da represión franquista. Nese sentido, tanto a estrutura como o contido lembran a Otero Pedrayo ou a gran novela europea do XIX. Tivo dalgunha maneira presentes estes referentes? Si e non. Digamos que, a priori, máis ca imitar outros autores ou intentar unha grande novela estilo decimonónico, tiña a ambición de contar unha historia moi nosa, e mais de crear un cadro amplo dunha sociedade de contraste entre o pazo e o aldea. Para iso tiña un as gardado na manga: meu pai, sendo de aldea, traballou de novo alí, no pazo de Tor. Eu, nos adentros, sentía algo así como unha débeda con ese pasado familiar. Logo estaba o da ambición literaria e de que no plan inicial quería elaborar un fresco amplo e representativo dese tempo ruín, de que quería facer unha novela non grande, senón extensa. Precisaba ademais intentar unha novela que supuxese un reto e que, ao mesmo tempo, resultase atractiva, que atrapase a quen a collese para perder o seu tempo, que nesta época é un ben moi prezado. En canto aos outros temas que mencionas, todo vén de que a maldade sempre resultou moi suxestiva para a literatura. A quen non lle atrae saber a mecánica do roubo de bebés durante o franquismo? A quen non lle interesa saber como vivían e se organizaban ou as que pasaron os nosos fuxidos? Son moitas as preguntas. Pois O baile dos estorniños aproveita esa motivación para poñer, estilo novela negra, a investigar a varios personaxes. O Museo Pazo de Tor vén de ser distinguido por Tripadvisor. Serviu a historia real do pazo para crear esta novela? Serviu de moito e non serviu de nada. Antes houbera unhas cantas, pero tres foron as visitas que fixen a Tor mentres estaba no proceso de elaboración do texto en bruto. Nelas fun recollendo datos moi precisos e, incluso, accedín a espazos aos que os turistas e visitantes ao uso non poden entrar. Neste sentido teño que agradecer a boa disposición dos guías. Pero de canta documentación recollín alí e de canta lin, na realidade é pouca a que aproveitei para a obra literaria, pois era consciente de que non estaba a elaborar un libro de historia, senón de ficción. Así a todo cómpre dicir que logo, neste proceso creativo que o autor desenvolve para facer verosímil calquera feito con matiz real, a ficción nútrese sempre deses datos que tes anotado ou coñeces. “Todos nos procuramos ou procuramos darlle un sentido ao noso paso por enriba desta casca do mundo” Podería dicirse que todo o relato é unha indagación na verdadeira identidade de Ernesto Carrera Mato-Labandeira. O mesmo pasaba noutras novelas súas: Izan o da saca, en Atuado na braña, en Zapatillas rotas ou en O cabo do mundo -personaxes que buscan no seu pasado. Por que esta temática recorrente? Todos nos procuramos ou procuramos darlle un sentido ao noso paso por enriba desta casca do mundo. Pero, que acontece cando descubrimos que algo noso, ou ben achegado a nós como é o pasado próximo, está difuso ou amosa manchas ou lacras ou feitos que poden ser tremendos? Que nos descoloca, que nos perturba. A reacción podería ser pasar diso e mirar adiante, ou ben remexer até ter certeza da verdade verdadeira, non a que nos contaron. Esa temática recorrente que dis é a miña maneira de enfrontarse con un mesmo, é a dos meus personaxes, eses que, sen repetir historias nin feitos, se procuran e arriscan a caer nas súas propias contradicións. Tamén é o cibaco que porta o anzol que se lle tende ao lector. E en O baile dos estorniños a procura da identidade de Ernesto non é máis ca un mero pretexto para introducir ao lector nun segredo moito máis poderoso. A historia está contada por varios narradores e cada un leva a súa personalidade ao relato. Por que decidiu que fose o Reina -algo brután- quen conducise o relato moito máis ca o escritor, Suso Queiroa, ou o propio Ernesto? Verosimilitude e variedade. Se ti queres facer críbel ou verosímil a actuación dun personaxe debes dotalo de características propias. En canto á variedade, cantos máis personaxes poñas a actuar máis arduo se fai o traballo do autor. Pero, ao cabo, todo iso marca tamén o nivel da obra. Se nesta novela o escritor amosa unha forma de ser investigando, quen o suple, neste caso o Reina, non pode ser unha continuación del. O Reina é como é, un tanto vaicheboa, machista e con alma escudriñadora. Ese xeito tan seu e discutíbel xa aparecía nas outras dúas novelas da triloxía e, por verosimilitude, tampouco conviña cambialo. Ademais, a escolla do Reina como personaxe que investiga dá matices moito máis frescos e suxestivos ca o personaxe do escritor. Carlos, outro dos personaxes principais, é un valente e capaz republicano colaborador da guerrilla e un depredador de mulleres. Na novela, os "heroes" non o son tanto. Pola contra, os "antiheroes" coma Basilio Carrera teñen menos matices, contradicións… Foi algo consciente? Todo nunha novela é consciente. Pois na caracterización dos personaxes o mesmo. Pero logo está o desenvolvemento de cada un e o progreso das accións. Trátase do misterio de ir descubrindo o que a travesía da escrita che dá. Pero si, se levas con pulso firme o trazo de cada aspecto literario, o heroe clásico ou boíño non existe, o antiheroe ese do que falas debe amosarse monstruoso nalgún momento e o sedutor debe exercer e sufrir penalidades amorosas no intento de ser el mesmo. En fin, sendo consciente como autor de onde quería chegar, o trazo que te leva alí pode sufrir todo tipo de sacudidas e, polo tanto, é susceptíbel de matizacións. O bo é que será auditado por persoas lectoras moi escrupulosas. Nese sentido, a masculinidade tóxica que destilan varios personaxes aparece contrastada por varias personaxes femininas interesantes e bastantes veces moi conscientes do machismo. Hai, por suposto, ademais de tipos variados de personaxes, e non estereotipos, un contraste entre o masculino e o feminino, ademais dunha clara denuncia a propósito. A masculinidade en certas épocas foi algo máis ca tóxica neste noso país e eu estaría sendo moi inxusto co papel da muller se non amoso eses xeitos. Pero nesa denuncia por manifestación quero transmitir un poder especial, o de ter a valentía de trazar sempre o propio destino e o da súa familia. Por iso esas mulleres abusadas e sometidas, ou non, ao cabo serán as verdadeiras protagonistas e rebelaranse contra o estabelecido. A Coella, Mariluz e Eva son exemplos ben contundentes. Quen remate a lectura de O baile dos estorniños decatarase do que queda neste tema, que lonxe de ser degradante é enaltecedor e reivindicativo. Unha das pistas que segue a trama ten que ver con Castelao. Por que decidiu meter a Castelao na historia? De inicio a novela ía titularse Castelao ou a sombra que en min habita, o que indica por onde pretendía ir a historia. Pero Castelao no devir narrativo vai perdendo a súa importancia ante a magnitude dos feitos simples, ante "as cousas de cada día" que lle acontecen aos personaxes da novela. Se xa era un pretexto, ao final sobreponse e logra rescatarse o tema para a causa, pero sen que xa importe moito ou pouco. De aí a grandeza do minúsculo ante os grandes nomes que nos impuxo a historia que se pretende con maiúsculas. Dentro do retrato que fai da dereita hai tamén varios personaxes diferentes. O señor de Tor é un cacique pero non un falanxista violento coma Luciano. En diversos momentos da novela trata tamén as loitas de poder entre militares e falanxistas. Quixo facer un retrato non simplista da dereita da posguerra? Toda persoa ten as súas contradicións. E nesas actuacións dos personaxes, que como dixen ti pretendes o máis verosímiles, deben manifestarse. No caso que dis, os militares actuaban como o que eran, mando en praza, e os falanxistas como o que querían ser, brazo armado e executor dun poder que en moitos casos tomaban pola man. Entre eles houbo problemas, choques constantes, e se nos escritos da época están moi presentes, como non ían amosarse na novela?. Pero neste aspecto debo dicir que a novela resultante, a que finalmente saíu á venda, alixeirou moito esa información histórica para someterse á trama principal. Tanto Miguel Mullera como Basilio Carrera representan, en relación con iso, a sociedade afecta ao réxime: o fascismo, o españolismo… No fondo, a novela, como razoa Reina nalgún momento, é un retrato das relacións de poder e do seu uso e abuso polos "de arriba" contra unha sociedade de traballadores -labregos primeiro-. Definiríaa así? Creo que iso está en todo o que escribiu. Esa é unha opinión dun personaxe, e eu, como autor, nin por asomo me vou facer cargo do que eses seres ficticios opinan ou intentan razoar. Moito menos do Reina, que sempre tira a radical e rebelde, e como representante dos traballadores e de orixe marcadamente aldeá ten os seus prexuízos. Iso si, fascismo e españolismo por aquí camiñaron e camiñan sempre xuntos. As elites herdeiras do poder prefiren non remexer no pasado e descubrir e limpar os feitos, por duros que aqueles fosen, e prefiren seguir intentando silenciar, non deixar que se saiba o que os seus antepasados fixeron para estar gozando da súa posición A novela relaciona tamén o roubo de bebés co silencio por parte da prensa. O Reina fala nun momento dunha sociedade dominada por unhas elites trasnoitadas e uns pailáns encubridores. Hai algo de crítica á propia sociedade e o seu silencio aí? Certo, nese tema e noutros que se tocan na novela hai unha boa dose de crítica, pero para quen asimile que somos como somos e non como deberiamos ser. As elites herdeiras do poder prefiren non remexer no pasado e descubrir e limpar os feitos, por duros que aqueles fosen, e prefiren seguir intentando silenciar, non deixar que se saiba o que os seus antepasados fixeron para estar gozando da súa posición. E logo hai moito pailán sen principios, incluso disfrazado de culto ou con titulite conxénita, que segue o seu xogo e cala e mais dá por ben feito esa forma de actuar. Triste país, ás veces, mesmo cando se edulcora con festas gastronómicas ou prensa subvencionada. Na novela hai, como en varias das súas anteriores, varias pezas soltas que só acaban de soldar nun final ao que se chega tras 800 páxinas, polo que o lectorado pode cansar. Pensou moito nisto na escrita das sucesivas versións? Pensei. E xúroche que lle dei tantas voltas que, de atoado neles, case non saio. Pero as miñas lectoras, porque teño constatado que son maioría as mulleres, son esixentes, queren ir lendo e facendo traballar o maxín, e logo, ao rematar a novela, sentir que ocuparon o seu tempo nun libro que traza unha historia complexa e interesante. Niso poño o meu empeño e entrego moitas horas de traballo, tantas que me levou cinco anos acabala. Algo máis que queira comentar? Quizais desexar que a persoa atrevida, porque para poñerse cunha obra de case oitocentas páxinas hai que selo, chegue ao final. Logo, que valore criticamente. Porque considero que non podemos falar dunha obra, especialmente dunha novela, até que non chegamos á derradeira páxina.