X. Henrique Costas: "O val de Xálima é un filón"

—Que ten que aprender Galiza da poboacióndo val do Xálima? Orgullo, orgullo de falar, orgullo da lingua coa que as familias falan aos fillos. Ten pasado que algún neno que vai á escola volve falando castelán e lle di o pai: 'Pero ti que falas, es parvo ou que, se aquí non falamos así?'. En valverdeiro, existe unha expresión para describir o uso do castelán que é 'falar carabineiru'. Os únicos que falaban alí castelán eran os carabineiros, os gardas civís e algún outro funcionario chegado de fóra. Aínda así o que ten vontade de permanincia, de quedarse a vivir no val, aprende o idioma de alí. Por exemplo, os farmacéuticos de Valverdi, un matrimonio de Salamanca, dicíanme: 'A nosa filla aos dous meses que chegou aquí xa falaba en valverdeiro, porque a rapazada usa a fala entre eles'. Nunha enquisa feita en 1997, ao 90-95% gustaríalle ter medios audiovisuais e escritos na fala 'pa adeprendela a escribir e a falar ben'. Un 84% querería que a fala se estudase na escola. Declaraban usar acotío a fala o 98% nas Ellas, o 94% en San Martiño e o 88% en Valverdi. Absolutamente todos querían que a fala se conservase, críana unha vantaxe para aprender outros idiomas e andar polo mundo, e querían tamén que os fillos a falasen e llela transmitisen aos netos. A conciencia idiomática, a conciencia de comunidade diferenciada é moi forte. Os valverdeiros, lagarteiros e mañegos teñen en grande estima a súa lingua e transmítena en familia e en sociedade, pero o peso do castelán oficial co seu prestixio e presenza na escola, no concello, nos nomes deformados dos topónimos, nos medios comarcais e rexionais etc, é sinxelamente esmagador. Sería desexable unha disposición legal, chámese Lei Autonómica, Lei de Normalización ou Lei de Usos Lingüísticos, introducindo o estudo da lingua natural en todos os cursos de primaria e secundaria, permitindo a dobre oficialidade dos topónimos, admitindo a lingua nos usos administrativos escritos dos tres concellos, incluíndo programas de radio e intercambios culturais con Galicia e Portugal. —Cal é a clave para que os tres lugaris sexan o espazo de Europa onde máis aprecio se ten pola lingua propia? Aquí houbo unha certa burbulla. Nunca houbo contacto co castelán, co portugués ou co leonés -xa desaparecido- a nivel horizontal. Aquí a xente era autosuficiente, era un val rico. Ten auga, ten pedra, ten madeira, ten de todo. Quen viña de fóra adaptábase ao que había aquí. Eles non son casteláns, nin portugueses, son estremeños, pero cando van a Coria din que van a Estremadura. Cando van á Cidai (Ciudad Rodrigo) van a Castela. Teñen unha conciencia moi clara de que son unha cousa especial. Queren conservar esa diferenza porque saben que iso os fai máis singulares. A xente fíxase máis neles. Chama poderosamente a atención o feito de adaptaren os naturais da zona topónimos foráneos á súa fala: Foius para Hoyos, Vilamel para Villamiel, Portu Perais para Puerto Perales, Cileirus para Cilleros, Moraleixa para Moraleja ou mesmo Fuñus para Foios, xa en zona portuguesa. Obsérvase unha actitude moi favorable e positiva cara á propia lingua, o que se traduce nun orgullo identitario dos seus falantes e nunha alta taxa de transmisión xeracional. Pero empézase a ver un lixeiro descenso no número de falantes entre a mocidade e a comunidade necesita un reemprazo nos axentes de dinamización, con propostas novas que recuperen o espírito dos anos 90 nos que as medidas de planificación lingüística asociativas eran moi intensas e estaban ben encamiñadas. Se o número de usuarios non decrece máis entre os máis novos, é debido ás actitudes moi favorables á fala vernácula que profesa a inmensa maioría da poboación dos tres concellos. O meu desexo sería contribuír a lograr unha fala que se prestixie e sobreviva con vitalidade no seu territorio, non como obxecto coleccionable ou musealizable, nin como curiosidade folclórica visitable nunha reserva ata o seu esmorecemento por falta de coidados ou por inanición, senón como realidade viva, con saúde e con futuro. Teñen turismo lingüístico. Pero o seu futuro depende de que as autoridades fomenten, protexan, promovan, apoien, incentiven os usos da fala en todos os ámbitos públicos da vida cotiá da pequena sociedade do val. Do resto, dos usos privados, xa se encargan os falantes, pois ben orgullosos están da súa fala. —Cales son os principais riscos para o futuro da fala? O primeiro é a demografía. É unha zona marxinal da xeografía estatal. A xente nova vai estudar fóra e non volve para traballar e para vivir. Hai pouca natalidade e baixou a matriculación nos colexios e no instituto. Toda a poboación é falante, pero decrece o número de falantes porque decrece a poboación. Os matrimonios mixtos tamén afectan. Antes casaba a xente coa veciñanza. Só podían pretender coa xente de arredor. Agora a xente viaxa, coñece persoas doutros lugares e funcionan moito os matrimonios mixtos. Iso provoca que críen os fillos nas casas en castelán. Co proxenitor nativo usan a fala pero co de fóra falan en castelán. Medraron os usos do castelán no fogar e iso provoca que algunha rapazada non teña tanta facilidade para usar a fala. A escola é integramente en castelán. Meteron portugués en Estremadura, e iso axuda un pouco porque comproban que a súa lingua permite entenderse co portugués. Iso xa o sabían polo estraperlo e pola proximidade, pero agora vese reforzado. A fala é unha lingua que non ten protección legal. Foi declarada Ben de Interese Cultural pero iso non significa nada. O BIC aplícase a bens materiais, a unha ponte, unha igrexa, un monumento que se poida restaurar. Pero como se restaura unha lingua? Carécese de planificación lingüística. Os falantes non saben cales son os seus dereitos amparados pola Constitución e pola Carta Europea das Linguas Minoritarias. Por exemplo, da Carta derívase que os estados asinantes asumen o compromiso de garantiren que as autoridades, organizacións e persoas afectadas serán informadas dos dereitos e deberes establecidos por esta normativa. Fálase tamén do mantemento e desenvolvemento de relacións nos dominios cubertos pola carta, entre os grupos que empregan unha lingua e outros grupos do mesmo estado que falan unha lingua utilizada nunha forma idéntica ou próxima. Nese camiño deberían ir os irmanamentos entre concellos, os intercambios escolares e outras iniciativas institucionais. Os Concellos do val do Xálima fan todo na fala, os carteis, avisos, megafonía, pero as actas e os impresos continúan en castelán. Nas residencias de anciáns hai xente de fóra e algúns non queren entender. Para determinados usos asistenciais, como a sanidade e os servizos sociais, a xente tiña que estar capacitada lingüisticamente. A consideración da fala no resto de Estremadura abala entre o folclorismo e o temor a unha “catalanización”. Penso que teñen medo a que a lingua provoque a medio prazo unha reivindicación territorial. Unha cousa esperpéntica e demencial. —Como vendería vostede esta zona de Cáceres a alguén en Galiza que estea pensando en visitala? É un val que ten un dos soutos de castiñeiros máis grandes da península. Pódese facer unha ruta de sendeirismo espectacular e marabillosa, con boscos espesísimos e unha arquitectura tradicional ben conservada. Os tres concellos decidiron denominala “a ruta da fala”. Ten unha gastronomía espectacular con embutidos, queixos, aceites e mel de moita calidade. Para un galego, é un impacto ver que a 500 quilómetros de Galicia hai xente que fala coma nós. Hai unha proximidade léxica importante, aínda que tiveron evolucións propias, porque están separados de nós desde hai oitocentos anos. A nivel paisaxístico, Valverdi é un estoupido de cores e de recendos. A xente é moi agradábel. Hai que levar o fígado preparado, porque alí vas probar de todo. O mellor do val é a súa poboación, a veciñanza. Reciben a cidadanía de Galicia cunha hospitalidade asombrosa. A xente que vai normalmente repite. O que interesa de verdade é que dentro de vinte anos poidamos viaxar ao val e sigamos escoitando a rapazada xogar na fala. —Cales son as orixes históricas que explican este fenómeno lingüístico en Estremadura? Son colonos que levaron a súa lingua ao que era o sur de Salamanca e á zona de Sabugal e Riba-Coa ―hoxe en Portugal― que era parte do reino de León e Galicia. En 1209 redáctanse en galego os foros de Castelo Rodrigo, hoxe en zona portuguesa. Entre 1188 e 1230 en tempos de Afonso VIII de Galicia e León, chegaron ao val do Xálima colonos das vicarias da Veiga e Vilar de Barrio en Ourense, Porto en Zamora e Destriana en León, todas zonas galego-falantes na época. Supoñemos que aquí non habería un deserto poboacional, pero as linguas do norte fóronse expandindo, e queda a lingua do colonizador. Como se fala hoxe castelán en Sevilla? Como se fala portugués en Lisboa? Como se fala catalán en Valencia? Porque houbo colonización. Estas quedaron aquí, pola situación de isolamento, ata 1960 non houbo a primeira estrada asfaltada e non accedían coches. Houbo illamento e endogamia. Como era un sitio rico e autosuficiente, non pasou nada. A xente seguiu falando e os que viñan de fóra incorporábanse. Hai por un lado unhas influencias lóxicas do portugués veciño e do leonés. Pero un 81% coincide co galego, un 63% co leonés e un 60% co portugués, aplicando un sistema de dialectometría iberorromance. As porcentaxes de afinidade co galego e co portugués aumentarían de usar trazos lexicais nesa análise dialectométrica. —Ve moi difícil a consecución dunha norma estándar que facilitase a introdución da fala na escola e na Administración? A norma portuguesa non lles vale e a galega tampouco lles vale. Necesitan ter algún referente para escribir. Neste momento, a Universidade de Estremadura coordina unha comisión científica con lingüistas de varias Universidades, con dúas profesoras nativas e con falantes, para ver se antes de fin de ano, temos unha proposta de normativa, para levar aos Concellos. Xa sabemos que unha normativa nunca queda a gusto de todos, pero haberá que ceder desde todas as partes para atopar un consenso. Hai neste momento inicial catro propostas normativas sobre a mesa: unha foneticista das Ellas, unha reintegracionista, unha bastante próxima ao galego (na que xa se editaron o Novo Testamento, poemarios e coleccións de contos infantís) e outra proposta, é que cada un escriba como queira. Iso non vale para meter nas escolas, nin para facer libros de texto, nin para os Concellos. A Administración local pídenos aos lingüistas que nos poñamos de acordo. Calquera que sexa a proposta normativa, non poderá ser unha ocorrencia dun especialista ou dunha persoa en particular, sexa ou non do val; esta proposta deberá contar previamente coa avinza e a aprobación dos falantes máis conscientes e activos na defensa do idioma, mestres, universitarios, persoal administrativo, axentes e asociacións culturais, concellos, etc, niso creo que estamos todos de acordo. A globalización xoga en contra das culturas e das linguas minorizadas, pero tamén das grandes, non o esquezamos, e esa globalización que supón a imposición práctica dunha lingua concreta provoca xa a reacción contraria; a de reafirmación nas culturas e nas linguas propias, sexan grandes, medianas ou pequenas. Pero calquera usuario dos tres lugares ten, por exemplo, moitas dúbidas á hora de escribir na fala. Batemos de fronte co farallón da falta de estandarización. —Que supón para un filólogo unha zona coa peculiaridade lingüística como a do val de Xálima? É un filón, un territorio ata hai pouco practicamente virxe. Atopamos moitas formas léxicas xa desaparecidas en portugués e en galego. Aquí están vivísimas, días todo o mundo. Hai paradigmas, arcaísmos, evolucións semánticas propias, en morfoloxía verbal, o elo perdido entre o galego medieval e o actual. Sintacticamente hai formas insólitas na Romanía. Dá moito xogo para facer estudos comparativos co galego medieval, co portugués, co astur-leonés e co castelán e está por estudar. —Existe moita riquezana microtoponimia? Estannos ardendo as bibliotecas. As bibliotecas son a xente de oitenta anos que sempre traballaron no campo, no monte e conviviron cos animais, é depositaria dunha riqueza lingüística impresionante, de gran coñecemento sobre o medio, sobre os oficios, ferramentas e sobre os nomes das leiras, penedos, covas, camiños, fontes e regatos. Tamén foi un territorio densamente poboado e como en Galicia todo ten o seu nome, pero en moitos casos non aparece nos documentos notariais, nos catastros e nos rexistros. É a toponimia que non ten propiedade. Por iso, hai que rexistralo cun traballo sistematizado. Todo iso é un tesouro que non é patrimonio exclusivo dos seus falantes, nin sequera dos estremeños, senón da humanidade toda.