Suso de Toro: a Historia rescatada

—Amemoria xa estaba en Home sen nome e en Sete palabras indagaba na historia da súa familia. Un señor elegante supón, niso, unha continuidade… Tamén na miña novela anterior, Fóra de si, un home reconstrúe a súa propia historia. Debe haber algo en min que explique que a miña imaxinación se dispare cara a atrás. No caso de Un señor elegante son historias persoais, pero tamén é a historia colectiva. O que fago é interrogar moito o personaxe de Ramón Baltar para reconstruír unha historia que non existe. A familia tiña unha memoria fragmentaria, pero non unha historia elaborada. Teño, ademais, interese en que este libro se lea. Penso que é importante para o país coñecer a historia dos Baltar. Porque axuda a mudar a percepción dominante do noso pasado. —Di iso porque é unha familia burguesa republicana e galeguista? Traducido a categorías sociais sería iso, si. Son persoas dignas, optimistas, alegres, comprometidas co país. Non é unha historia triste. O triste é a historia de España e o que lle aconteceu á Galiza. A familia foi castigada, mais tivo a fortuna e a capacidade de atravesar todo aquilo e resistir. É unha historia chea de incidencias, algunhas moi divertidas. —Fixo un traballo de investigación importante. Como foi o proceso? Foi distinto porque non o fixen eu só. Fíxeno dialogando cos fillos de Ramón, con tres dos seus fillos e unha das súas fillas. E ademais fixen algo que nunca fixera, que foi pedirlle axuda coa documentación á miña compañeira. Eu estaba escribindo outra novela e, para pedir seguir adiante con este proxecto, precisaba a súa axuda. Ramón chegou a ser tan familiar para min que me identifico moito con el… —Hai moita reflexión metaliteraria. Que se ten dereito a contar o que Ramón non contou á súa familia, que se debeu ir detrás del e non diante… O libro en realidade é unha crónica sobre como se constrúe o relato e o personaxe. Si é moi metaliteraria, nese sentido. Iso pode darme un pouco de medo, pero penso que conseguín que a historia funcionase, que haxa intriga.... —Ao principio é máis difícil de seguir, pero despois hai máis ritmo... Pode ser. Pasou unha cousa, ademais, que é que parte das persoas que quería entrevistar ou xa morreran, ou perderan a memoria, ou mesmo xa morrera a segunda xeración… Nese sentido, eu estaba lonxe. Pero tamén estaba preto ao poder falar cos fillos de Ramón. É unha posición complexa porque consiste en levar a memoria privada á memoria pública. Despois, chegou un momento no que me cuestionaba o relato que construín. Fago autocrítica porque penso que podo estar equivocado, porque ao cabo é unha construción literaria. —Conta a historia a partir, fundamentalmente, de tres personaxes: Ángel e os seus fillos Ramón e Antón. Os tres diferentes, aínda que os fillos herdasen moito do pai. Que representa cada un? Había algo que me causaba incomodidade, pero que desde o principio tiven que asumir: era unha familia patriarcal. Por iso é unha historia, fundamentalmente, de varóns, porque deles dependía o futuro da familia. Unha familia que vén do século XIX, que se preocupa de crear e transmitir unha biblioteca de xeración en xeración, que coida de Rosalía e Murguía e máis adiante da familia de Castelao e de Rafael Dieste… Que ten, tamén, estratexias de poder como un casamento cunha muller rica ou un fillo que herda a profesión e practicamente os postos do pai. E dentro desta estrutura tamén hai individualidades. Ángel representa o espírito de finais do XIX, a ideoloxía rexeneracionista… Sente unha identificación natural co país. Cura a unha poboación fortemente rural e, principalmente, pobre. A través do Hospital Real tanto Ángel coma Ramón teñen, así, unha inserción social forte. É un home alegre ao que as cousas lle van ben. E o que me pregunto é que lle farían se non morrese en 1934. Ramón continúa o seu legado: segue co sanatorio do pai e ademais ten descendencia, de forma que continúa a estirpe. O seu irmán Antón non ten fillos. Os dous irmáns teñen unha relación complexa que acaba estalando. Mais eu tampouco quero xulgalo. Prefiro que o lector interprete as súas reaccións. —Hai outros personaxes cuxo comportamento é cuestionábel, como Carlos Díaz. Hai que ter en conta cal é o contexto: a clandestinidade, a guerrilla antifranquista. A historia dos anos 40 segue a ser moi descoñecida. Houbo unha resistencia armada e política moi enérxica que estaba agardando polo apoio dos Aliados. E para entendela hai que entender, claro, o que pasaba en Europa. Vencidos Hilter e Mussolini, os británicos, e despois os Estados Unidos de América, decidiron apoiar a Franco, permitiron que continuase. Churchill viuno como un freo á URSS. E isto parece que se esqueceu, pero é que a conciencia pública española está colonizada e infantilizada. —Que papel tivo a Unión de Intelectuais Libres (UIL)? Ramón foi acusado polo Servizo de Intelixencia Militar de ser cotizante do Socorro Rojo, propagandista da Fronte Popular e masón. O Socorro Rojo era unha estrutura de apoio á guerrilla. A Unión é unha organización creada polo Partido Comunista para dar soporte político á guerrilla, á espera de que acabase a loita contra Hitler e Mussolini para que os Aliados puidesen intervir en España. A UIL tiña un boletín que Ramón gardaba na súa casa. Non lle contou nada á familia da súa pertenza á UIL, pero era o presidente da agrupación compostelá. Segundo a propia policía, eran os cadros que ían ocupar os postos de poder, de caer o réxime militar. E eu penso que Ramón, por prestixio social, por capacidade, podería ter sido, nese caso, presidente dun goberno republicano interino mentres non houbese novas eleccións. Ramón era un home de orde, só que nese momento a orde estaba subvertida. Por iso, cando falamos do atentado a Franco -a Operación Termópilas- que supostamente se planificou e non chegou a realizarse, temos que entender que o obxectivo era restaurar a orde, combater o caos. Non eran "terroristas", aínda que fose ser un acto violento. Feixoo Vende a Galiza a anacos. É intelixente pero non ten escrúpulos. é un sipaio desclasado e desarraigado. Un aspirante a madrileño —Mencionaba antes a axuda dos Baltar ás familias de Rosalía ou Castelao. Tamén eran, como médicos, "benefactores" dos pobres. E Ramón operaba guerrilleiros clandestinamente. Eles apoiaban os seus "iguais", segundo a estrutura social da época. Pero non só. Ramón axudou moita xente. En Rianxo dicían que para ter praza no hospital había que ser de Rianxo... Era unha cuestión de proximidade social e tamén xeográfica. E ideolóxica. Algo normal na época. —Fala de moitos personaxes galegos moi coñecidos, coma García-Sabell. E nalgún caso dando unha visión deles pouco difundida. Penso que para García-Sabell a amizade de Ramón foi moi importante. Pero o camiño que escolleu Ramón levábao a situacións límite que García-Sabell non quixo seguir. Despois tamén pasa que eu tamén teño os meus límites como autor. Se non vivisen os fillos de Ramón, eu non tería acceso a moita información, pero tamén podería contar cousas que non conto. Sobre Ramón había unha visión distinta dos nenos e dos adultos. Os que o coñeceran de nenos dicían que era afábel e cariñoso. Os adultos que era seco, serio, que emanaba autoridade. Un tipo de autoridade que hoxe non sería recoñecida. Un tipo antropolóxico que hoxe non existe. —Ramón tivo que ser cirurxián de guerra. Cando volve ofrécenlle seguir traballando como médico militar, pero el prefire volver á Galiza. E é, na práctica, expulsado da Universidade. Non deixa de ser quen era, malia as presións. Penso que o seu paso polo Exército transformouno. Medrou como home moi compacto que sería quen de sobrevivir a situacións tremendas. Como me dixo alguén: "Ramón Baltar facía o que lle daba a gana". Da Universidade botárono dúas veces. A primeira máis directa e a segunda facéndolle a vida imposíbel. El tiña o seu círculo de apoios e influencias. Parte da familia, e amigos, estaban ben situados nas estruturas do réxime e axudárono. Mesmo chegou a ser condecorado sendo "rojo". E tivo dúas loitas dialécticas con Franco. Unha a causa dos seus plans para o Hospital Real, que contraviñan o plan de Franco de convertelo nun hotel. El moveu influencias para que o Hospital seguise sendo o que era. Chegou un momento no que tivo que decidir sobre o sanatorio da familia e sobre a Universidade. O sanatorio non podía deixalo porque era o legado familiar. Da Universidade, na práctica, botárono. El era un cirurxián de moito éxito, pero privárono do prestixio social que dá a Universidade. Nunca foi catedrático e non puido formar a súa escola de cirurxiáns nin dedicarse á investigación médica. O seu irmán Antonio foi un exiliado republicano, pero Ramón quedou aquí dando a batalla e protexendo e axudando moita xente. A figura do republicano exiliado é socialmente fácil de recoñecer, pero os que quedaron aquí pasárono moi mal. —Os que estaban cos Aliados, di na novela, eran a guerrilla antifranquista e as organizacións políticas clandestinas, non os franquistas. O libro conecta, como comentou antes, a historia galega coa europea. Gustaríame que levase un mapa e un índice onomástico, pero tampouco quería que parecese un ensaio, porque é unha novela. Falo, ademais, de moitos personaxes pouco coñecidos, coma Negrín, Casares Quiroga, Líster… É a historia europea e americana e ao mesmo tempo unha historia moi local. —O libro vai ser publicado en catalán… En castelán e en catalán. A tradución a castelán fíxena eu e a catalán fíxoa Eduard Velasco. —Feixoo acaba de expresar a súa preocupación polo feito de que volva a posibilidade de que as linguas oficiais diferentes do castelán poidan ser vehiculares. O que lle pasa a Feixoo é que un sipaio total. Veu de Madrid coa idea de volver para alá como candidato do PP á presidencia do goberno estatal. Pero a política española non funciona así. Raxoi quedou en Madrid e estivo alí indo aos touros e ao Bernabeu. Non van pór a Feixoo porque en Madrid teñen os seus candidatos e non van aceptar alguén de provincias, e menos galego, con ese desprezo e ese racismo que os caracteriza. O Estado é madrileño e cortesán. E ademais Raxoi é fillo de maxistrado, o que lle dá unha lexitimidade social que Feixoo non ten. El é un sipaio que entregou as caixas, o aforro galego, que vendeu a industria… Vende a Galiza a anacos. É intelixente pero non ten escrúpulos. Fraga, con todo o que era, tiña unha relación afectiva coa Galiza da que el carece. Feixoo é un sipaio desclasado e desarraigado. Un aspirante a madrileño. —Vox propuxo ilegalizar o BNG. Que é Vox, como fenómeno político? Unha expresión do nacionalismo español máis radical. A ideoloxía dun Estado fundado por militares que se sublevaron contra o goberno lexítimo da República. Non é raro que teña simpatías nas Forzas Armadas, nas policías ou en parte da xudicatura. Cando, tras a crise financeira, se instala o descrédito dos partidos e o desencanto social, que Podemos capitaliza, as empresas do Ibex 35 deciden reaccionar e poñer, a través dos medios de comunicación, primeiro a Ciudadanos e despois a Vox. Mais Vox é moi útil. Agora hai parlamentarios autonómicos do PSOE que falan coma Vox. O seu discurso converteuse en legal e lexítimo, porque teñen deputados. Cando era un partido sen representación parlamentaria, ao PSOE interesoulle telo no debate da televisión porque debilitaba o PP. —Escribiu bastante sobre España como proxecto nacional fracasado que só a través da violencia: de Espartero a Primo de Rivera ou Franco, é quen de manterse. Desde esa realidade, a disidencia política pode ser considera "sedición"... Porque a cultura profunda do Estado español é militar. Á resposta dos cataláns, que foi un desafío civil e pacífico, o Estado deulle unha resposta militar. Porque a súa forma de relacionarse coa poboación é sadomasoquista: o castigo, o medo, a ansiedade. Os que berran "A por ellos" o que teñen, no fondo, é medo. Medo a que volvan os militares porque hai alguén que se está a atrever a desafiar o Estado. E isto ninguén o di. Mesmo os intelectuais españois calaron e, de feito, foron cómplices. Non dixeron nada para opoñerse á violencia coa que Estado reaccionou ante a disidencia pacífica. E así mallaron na xente, procesando máis de mil persoas. —Moitas das dinámicas das que fala en Un señor elegante seguiron despois. No seus artigos adoita conectar a actualidade coa Historia… O ano en que morre Ramón Baltar é o golpe do 23-F. O rei chama a Zarzuela a representantes dos partidos estatais, excluíndo os vascos e os cataláns. Non se sabe o que alí se falou. Nese tempo foi tamén un episodio mal contado, o asalto ao Banco Central de Barcelona, relacionado co roubo de documentos. A violencia do 23-F conecta coa que empezara no golpe do Estado do 36. Despois veu a integración na OTAN, en Europa… Pero o fondo segue estando aí. —O propio Estado reforzou o independentismo ao tirar abaixo o Estatut… Iso foi unha quebra institucional. O Tribunal Constitucional anulou o poder lexislativo. Anulou o acordado no Parlamento español, no Parlamento catalán, e o referendado polos cataláns. O poder xudicial púxose por enriba do voto e do exercicio da democracia. E foi un xuíz nomeado polo PSOE o que fixo decantarse así o resultado. O españolismo é transversal a todos os partidos. Polo ano 75-76, o PSOE apoiaba o dereito de autodeterminación… Da bandeira tricolor pasouse á bandeira "rojigualda", do himno de Riego á Marcha Real… Este é o Estado que temos. Podemos podería ter outra postura, pero ben vimos aquí que é un partido centralista e españolista. —Describe moitas veces España como a finca particular dunha elite saqueadora: os Borbóns, a oligarquía madrileña... E Franco, como mostrou en Meirás. Que continuidades históricas hai aí? Franco era astuto, e esa era a súa intelixencia. Penso que nalgún momento tivo algunha pretensión de constituírse en realeza. Era, de feito, coma unha especie de rexente, até que el mesmo repón aos Borbóns, esa monarquía nefasta. España tivo dous bos monarcas, un foi Napoleón e outro Amadeo de Saboya, pero botáronos. Franco construíu a súa propia Corte. Daba títulos nobiliarios, que é unha atribución do rei. Contentouse con ser rexente porque viu que como rei non tería lexitimidade. Pero Meirás forma parte do seu proxecto de realeza, como residencia de verán. E é unha mostra de rapina, como a dos Borbóns.