Sés: "Entrevístanme máis na Radio Nacional Española que na Radio Galega"

O 12 de decembro dá un concerto no Palacio da Ópera da Coruña. Afronta os concertos da mesma maneira que cando comezou a actuar nos escenarios? Si, afróntoos exactamente igual. De feito, hai veces que me subo ao escenario e penso “esta xente está aquí para verme a min”, e flipo con iso. Sigo a ter o mesmo respecto total e absoluto e o mesmo agradecemento ao público polo seu esforzo. Unha persoa coma min non podería dedicarse á música se non fose por iso, porque non dependo do Goberno galego nin quero depender del, por suposto. O que si, desde que comecei nunca tiven medo nin me puxen nerviosa por subirme ao escenario. Nin agora nin antes. Con toda naturalidade, pero co mesmo respecto e agradecemento. Sigo a sorprenderme de que a xente estea aí para escoitarme. E o proceso de publicar cada novo disco? Si e non. Tes que pensar que eu nunca quixen ser música nin estudei música. Ao principio, o meu coñecemento da parte técnica era cero. A día de hoxe -e aínda que me sigo a considerar unha novata- non se poden comparar os primeiros traballos cos últimos. Agora, por exemplo, sei como quero que soen os discos, e cando comecei tiña a sensación de que o único que lle podía achegar ao mundo da música era algo puramente lírico, e que nunca podería ter un discurso musical. Pouco a pouco iso sucedeu. En sete discos, considero que poucos temas teñen interese pola súa sonoridade. Este último disco afronteino dun modo distinto aos anteriores. Para min eran un período de transición, quitarme o mandilón dos párvulos, e con Liberar as arterias xa vou á escola dos maiores. Estou nun punto que agora só quero mellorar, aínda que sempre foi algo que busquei. Ao final, a música acaba sendo de todo o mundo, e neste disco hai temas que están construídos desde o “nós”, como outros temas máis coñecidos de discos anteriores. Liberar as arterias naceu e está a vivir na época da pandemia. Con todo o que significou este momento histórico, puido desfrutar del como dos anteriores traballos? Non, mais non por iso lle quero menos. Todo o contrario, dáme pena, porque penso que é un disco mellor que outros meus que recibiron máis aplausos. Teño pena por el, non por min, porque para min Liberar as arterias ten identidade propia. Ao final, a música acaba sendo de todo o mundo, e neste disco hai temas que están construídos desde o “nós”, como outros temas máis coñecidos de discos anteriores. Temas como o propio Liberar as arterias, un texto que quero deixar claro que é da inmensa poeta Luz Fandiño. Humildemente digo que o musiquei como se o tivese parido eu. Adopteino, e síntome como a súa tía. Porque para min Luz é inmellorábel, e quero que todo o mundo desfrute do seu saber como eu desfruto del, da súa humildade, da súa humanidade, da súa valentía, do seu talento... Por iso me deu tanta pena. Pero como din, o que teña que ser ha de ser, e penso que a xente que escoite o disco quedarase cos temas que paguen a pena. Fala de Luz con moito cariño. Por que decidiu facerlle unha homenaxe tan potente neste disco? Nun principio, dubidei de pórlle ese título, porque era dela, e ao mellor a xente pensaba que me quería apropiar del. Para nada. Eu podería poñer un título meu, un verso meu, e xa está. A miña intención era precisamente falar dela en todas as entrevistas que fosen sobre o disco. Levo na miña pel só dúas autoras tatuadas. Unha é ela, e o outro é Vicent Andrés Estellés, un poeta catalán falante do País Valençiá. Penso que son dous seres humanos cos que eu me identifico profundamente, e aos que considero que todo o mundo debería coñecer. Porque penso que o simple feito de achegarte a alguén como Luz faiche aprender e faiche intentar ser mellor persoa. Ela representa a poesía verdadeira, en si mesma. A realidade feita lirismo profundo. A realidade colectiva e sen complexos, humilde. Fai do tanxíbel e do cru algo poético, sen perder esa esencia. Porque na Galiza houbo e hai moita crueza, e seguirá a habela. Esa capacidade de dar beleza ao cru sen perder a súa condición, é algo que non moitas poetas e escritoras poden facer. Dun xeito humilde, valente, punk... Ela é pobo. Luz é o pobo, sen complexos, algo que abunda moito na arte. Unha compañeira de Nós Diario fixo unha reportaxe sobre vostede na que a definía como “Furacán Sés”. Canto dese furacán hai en Liberar as arterias? Penso que todo. Hai un verso meu no tema "Rebelarse á conciencia" que di “e o frío e a calor mesturada, fan de min un tornado que imita a razón”. Quere dicir que o conflito entre a intelección e a emoción, entre o aire quente e o aire frío, sempre provocan tornados. Son así desde que nacín. Eu non son unha personaxe. Considérome alguén moi racional, intelectualizo a realidade, pero á vez son moi visceral. Todo o que fago fágoo desde que eu son. O que me molesta, aínda que non digo que sexa neste caso, é que o tema do furacán ás veces é un pouco redutor. Parece que só son unha tía que sobe ao escenario e berra. O fondo dilúese na forma. É certo que eu saio e berro, pero iso non me resta nin solidez nin lucidez. Hai momentos nos que son un furacán, pero un furacán moito máis temperado que outras persoas que parecen mornas. Non me gusta que me reduzan a iso, e penso que hai que ter moito coidado en considerar certo grao de enerxía como pose ou como rebeldía sen causa. Iso é algo que me arrepía. Os grupos eses de “Revolución, revolución!” só no escenario e que cando baixan non falan unha palabra en galego nin que lles paguen, revólvenme o estómago. Estou moi lonxe de todo iso. Ademais, as mulleres somos facilmente reducíbeis. Pensa que nas artes folclóricas somos vistas desde o punto de vista do patriarcado ortodoxo, e cando unha muller ten certo grao de enerxía, tende a ser reducida, e esa é unha das cousas que máis me molestan. É algo que intento combater nas entrevistas cando ocorre. "Fálase do galego e da identidade, pero non se fala de quen está a matar todo iso. Eu si o fago, e por iso agora estou a pagar. Defendemos a cultura, pero non mencionamos quen é o culpábel, non vaia ser que me pase o que lle pasa a Sés" Precisamente, hai uns días nunha entrevista, preguntáronlle se seguía a ser unha guerrilleira. Vostede contestaba que non é tan guerrilleira como parece, senón que os demais son pouco guerrilleiros. Nunca negarei que son algo guerrilleira. Miña nai sempre di que nacín para ser avogada de preitos pobres. Eu son guerrilleira, pero nunca unha militar nin unha mercenaria. O Exército loita polos cartos, eu loito polas ideas. Son milicia, son guerrilla. Que loita polo pan dun neno, polo libro dunha nena, pero xamais por diñeiro. O que pasa é que o tema ese da guerrilleira tómase a veces de chiste, porque no contexto hai tanta covardía e tanta submisión a non dicir segundo que cousas por se non os volven contratar. A min iso faime destacar, pero eu non vexo as miñas virtudes nos defectos alleos. No país dos cegos o torto é o rei, e como aquí non se molla nin deus... Fálase do galego e da identidade, pero non se fala de quen está a matar todo iso. Eu si o fago, e por iso agora estou a pagar. Defendemos a cultura, pero non mencionamos quen é o culpábel, non vaia ser que me pase o que lle pasa a Sés. A pasada sexta feira fíxose o 159 Venres Negro de #DefendeAGalega. En 2019, vostede mostrou o seu apoio público ás traballadoras da CRTVG no programa ZigZag, e desde entón, desapareceu dos medios públicos que pagamos todas as galegas... Que paga a miña nai, que se levanta todos os días a descargar camións por 850 euros. De aí é de onde eu veño. E desaparecín por persoas que parecen moi boas e que viven da nosa lingua. Viven de que xente como Sés defenda o galego, porque doutro xeito sería imposíbel ter unha canle pública como a TVG. Fun a primeira que puxen a camisola de Defende A Galega, pero ofrecéuselle antes a moita xente. Por iso fun eu quen paguei. Quen a sacou despois de que eu a saquei xa non pagou nada. A quen lle suspenderon todas as entrevistas e todos os programas foi a min. Son eu quen está vetada. E moita xente tivo a oportunidade de dar o paso antes de que eu o fixese, porque a moita xente se lle ofreceu. A única fun eu. Estou farta do “Que viva o galego” para despois buscar ben a amizade das que están a asasinar o galego. Coméntanlle algo da súa situación na CRTVG cando sae fóra do noso país? Estraña o que estamos a vivir na Galiza cos medios públicos? Sabes que pasa? Que fóra da Galiza non existo precisamente por esta situación. O problema é que as artistas galegas sempre foron a España pedindo perdón. A xente non sabe o que pasa na Galiza. Pero a min entrevístanme máis na Radio Nacional Española que na Radio Galega. Chámanme moito de programas españois, e mesmo me teñen ofrecido colaboracións en medios españois. A realidade é que en España, Galiza é vista como se merece. O que máis me preguntan é por que a xente segue a votar polo que vota. E eu que vou dicir? Gustaríame que foses sincero, pensas que todas defendemos igual o galego? Non, é evidente que non. Pois igual non é tan evidente como pensamos. Eu fago as cousas porque eu quero facelas, e non polo que me pida a xente. Fago as cousas para que a almofada na que durmo siga da cor tan branquiña que ten agora. Porque sei do que vivo, e non vivo de traizoar a miña lingua, nin a miña cultura, nin a miña familia. Eu son feliz co que fago, e iso é o que me importa. Eu teño ben claro o que penso. Dígoo todos os días, aquí e nos escenarios. Que llo pregunten a quen cala a boca e non di nada. Fala do desleixo coa cultura e co galego, e unha das imaxes que nos deixa 2021 é a das rúas de Ourense ocupadas pola veciñanza que lle exixía ao alcalde que non deixe morrer a cultura da cidade. Como viven as artistas ese maltrato por parte da dereita á nosa cultura? Eu non me considero artista, e non sei o que pensan os demais, porque non me gusta que me metan en sacos con outra xente. Eu teño ben claro o que penso. Dígoo todos os días, aquí e nos escenarios. Que llo pregunten a quen cala a boca e non di nada. O que penso é ben sabido por todas. Tedes que preguntarllo a eses que non falan e calan a boca. Vostede está licenciada en Filoloxía e Antropoloxía. Hai uns días saíu un estudo que di que o 80% das crianzas non escoitan nunca ou case nunca música en galego. Como filóloga, pensa que aínda estamos en posición de reverter a situación que vive a nosa lingua? Agora mesmo, ao 99% diríache que non. Tería que haber un cambio no goberno que penso que é moi posíbel que non se produza. A ollo, penso que lle quedan corenta anos de vida como lingua vehicular, e como di unha amiga miña que é profesora de galego, “eu asumo que son profesora de latín”. Eu dígoche que canto en latín. O galego é xa case unha lingua ritual. Unha lingua que non falan os nenos está condenada a morrer, e os nenos nin falan nin entenden galego. A min hai veces que non me entenden. Para min todas esas mamarrachadas que se din nos escenarios de que o galego non vai morrer porque “é moi bonitiño” poden quedar con elas se queren. O primeiro requisito e a primeira condición indispensábel para curar unha enfermidade é diagnosticala. E nós estamos tocadas de morte. O de hoxe xa non é diglosia. Diglosia era hai cincuenta ou sesenta anos. Hoxe estamos nunha situación de total agonía. De asimilación identitaria e lingüística. Estamos a agonizar, e mentres, nos escenarios, algúns xogan a estar na misa e repicando. Déixame algo decaído, eu era algo máis positivo coa situación do galego. Ti imaxina que nos din agora aos dous que temos cancro. Ti podes pensar “vou ir ao oncólogo e voume curar”, e eu “non teño cancro, non, que va”. E iso segundo é o que se está a facer. O gaélico en 1940 era unha lingua viva, e era a lingua vehicular de gran parte de Irlanda. Hoxe non existe. Calcúlase que morren 14 linguas anualmente. Por que non imos ser nós os seguintes? Máis se temos en conta a submisión total que existe cun Goberno asasino da nosa lingua. En Euskal Herria a xente era máis crítica e decatábase de que os estaban a matar e mutilar. Pero aquí hai moitas persoas que falan en galego e que están a educar as súas fillas en castelán. Na miña aldea todos falan en castelán. Cada un pode pensar o que queira. Como dicía Gramsci, “eu son pesimista por intelixencia e optimista por vontade”. Eu tamén. É difícil asumir a responsabilidade de ser un símbolo de empoderamento para moita xente? Non só co tema da lingua. Hai moita xente que adoita quedar atrapada nas marxes e que a segue como un símbolo dese empoderamento que lle mencionaba. Son honesta ao 100% cando che digo que eu non me considero símbolo de nada. Síntome honrada se alguén se sente identificada comigo do mesmo xeito que eu me sentín identificada con xente como Víctor Jara e tantos outros. Pero non me vexo como un símbolo. Penso que hai unha serie de persoas humanas que me cren. Que se cren a miña verdade porque ven que son unha persoa honesta. Iso mesmo me pasou a min con moitas persoas que escoitei e sigo a escoitar. De feito, moitas veces me teñen insultado pola posibilidade cantar en español. Se a min me dá a gana de ir a Honduras e facer unha versión en español de Tempestades de sal para que as campesiñas de alí a poidan entender, pois fágoa. Porque se non fixese o que me da a gana, non tería sete discos en galego. Se fixese o que a xente quere que faga, faría os sete discos en español e non en galego. Eu penso o que penso e a miña lingua e a miña identidade son unha soa, a galega, ningunha máis. Agora, iso non quere dicir que se quero cantarlles a estas mulleres en español, eu collo e fágoo. E se quero facelo en quechua ou na lingua que sexa, fágoo igual. Só faltaría que a min se me exixise o que non se lle exixe a ninguén, cando eu estou a pagar o que non está a pagar ninguén máis. O poeta da Coruña Manuel Álvarez Torneiro dicía nun dos seus poemas “Fagamos lume, teñamos o valor de darnos o futuro”. Que futuro quere para vostede e para a Galiza en 2022? O que quero para min e para toda a xente é o futuro máis feliz, que me parece moi sinxelo conseguir. Hai unha poeta de Madrid, María José Martín de la Hoz, que di “non existe perigo suficiente para tanto medo como temos”. Sabemos que as macroestruturas non se van romper, pero se queremos ser felices e non tan precarios, temos que respectarnos entre todas. Eu considérome atea, pero se Xesús existise, levariámonos xenial.. Pero para iso hai que falar, non hai que calar. Porque quen cala fai máis política que quen fala. Hai que deixar claro que todo é política. Maluma e máis eu facemos política. O que pasa é que Maluma defende o machismo e o neoliberalismo, e eu defendo o feminismo e o socialismo. Por iso non podemos calar, porque os que calan son un exército que fan todo o posíbel para non mudar as cousas.