Quico valeiras: escrita en tensión

Quico Valeiras encarna inevitabelmente na lembranza de moitas a figura do libreiro-poeta, como xestor da libraría especializada en poesía Chan da Pólvora. O barrio compostelán de San Pedro aínda adoece do baleiro que este espazo –inserido nas sinerxías da veciñanza– deixou no número 74. Por ironías do destino, case nin unha semana despois de anunciar o fechachamento, outorgábaselle o premio á Iniciativa Cultural ou de Fomento da Lectura da Gala do Libro Galego. Valeiras foxe da nostalxia e vén de presentar, en pleno desconfinamento, un libro en conxunto con Emma Pedreira, onde colaxes e versos se atopan para explorar as fronteiras do rito. —A primeira pregunta semella obrigada. Como xorde a simbiose con Emma Pedreira n'O Elo? A colaboración nace dunha conversa de Whatsapp, das múltiples que mantemos Emma e mais eu, á altura da primavera ou o verán do ano pasado. Ela estaba traballando xa coas colaxes e viñera á Chan da Pólvora cunha exposición que se chama O Fotógrafo, onde a través dunha serie destas pezas contaba a historia dun dos seus avós. Daquela xa andaba moi metida na construción dun discurso artístico e político a través da colaxe. Mandoume unhas cantas das que logo acabarían no libro e houbo un par que me gustaron moito. Díxenllo e ela propúxome escribir algo. Eu no primeiro momento díxenlle que si, pero logo, a medida que pasaba o tempo, vía que non era capaz de facer nada, parece que me custaba iso do "traballo por encargo", aínda que fose máis ben unha proposta. Púxenme moi nervioso porque non ía para adiante, até que un día cheguei ao texto que abre o libro: unha carta que lle escribira a María do Cebreiro. Aí xurdiu a posibilidade de diálogo coas colaxes. —E como se busca o encaixe entre texto e imaxe? Esa resposta tería moitas vertentes. Emma propúñame dialogar coa súa obra, que basicamente estaba acoutada arredor dos rituais de ligazón que facía a súa avoa. A propia Emma ten unha intrahistoria que a levou a traballar o tema. Eu de entrada non sabía como dirixirme a iso, mais tiña claro que non quería un diálogo directo colaxe-poema. Buscaba unha reflexión desde dúas voces distintas arredor do rito. De feito, nun primeiro momento eu estaba predisposto a falar tamén dos rituais de ligazón, pero logo apareceu unha tensión entre o amor e a morte que me levou a reflexionar desde unha perspectiva algo máis ampla sobre o rito. "Obrigado" a falar duns en concreto vinme incapaz de ter un diálogo lineal ou unívoco. Era como fracasar nun intento, pero nese fracaso xorde outra cousa. Gústame tamén a idea de construír desde aí. —É nese traballo na mesma liña que nace o título d’O elo, dese gonzo queimado que permanece como símbolo "pase o que pase"? É curioso. Cando se achegaba a data da publicación eu decatábame de que había algo que non tiña na memoria: como saíra o título. Agora que fixemos un par de "celebracións" –non dicimos presentacións porque foron con amizades– lévoo máis fresco. Unha delas foi na casa da avoa materna de Emma, en Oza dos Ríos, onde contou un pouco como xurdira cada colaxe. Entre as historias estaba a dese gonzo, que rescatou dunha lareira da casiña. Cando chegamos á figura do elo vimos que era o que cinxía a obra. Pero iso veu a posteriori. Eu dinme de conta hai pouco, volvendo a outro texto sobre o que estou traballando, pero anterior a O Elo, eu xa estaba falando nun pé de páxina (que me gustan moito) da figura do elo absoluto. Unha vez que deramos co nome tiñamos moi claro que era fantástico como resumo e como definición do proxecto, porque une unha voz escrita a unha voz plástica, con ese sentido de acoutar os espazos que pode levar a imaxe do elo, dúas pezas que se unen... —E logo ese símbolo leva a outro concepto moi importante ao longo do libro, que é o do sagrado. Como se observa isto? É problemático? Niso teño que pór sobre a mesa o peso desa primeira carta con María do Cebreiro. Na poesía que se pode ver dela a partir d’Os inocentes está esa reflexión acerca de conceptos como o sagrado, o amor... ou ese anel que n'A Lentitude está tan presente. O Elo ía moi ben para todo o que tiña que ver coa alianza, nun senso amplo do concepto. O tema do sagrado aparece dun modo moi rápido e sinxelo, porque os ritos están moi vencellados ao sagrado. Pero ao final para min agromaba unha tensión desde a filosofía, onde eu me formei. Foi un concepto que traballei moito, e como amosa a cita que abre o libro, de [Georges] Bataille, hai un fetiche arredor del e da súa perda. Realmente, agora que rematei o libro como tal –porque a peza ábrese en moitas liñas– reflexiono sobre vivir o sagrado como algo positivo ou negativo; se a nivel histórico hai só unha lectura do sagrado ou tamén nos pode levar a esa idea do absoluto, da identidade, do monólito. Isto enlaza tamén co concepto de verdade. E nunca sei se o sagrado vén pola fascinación que produce nun momento a natureza ou pode funcionar como un concepto político que te leva a axeonllarte ante o líder. Despois, tamén penso que existen lugares nos que hai unha presenza do sagrado moi importante, como algo que nos une á comunidade, como pode ser o San Bieito do Marañao [San Cristovo de Cea] que aparece por aí, e que a min a nivel vital é un espazo que me di moito. Pero ao mesmo tempo as nocións de Deus ou da relixión resúltanme un problema. Entón, vexo un conflito. Hai un momento no texto que fala de que unha vez que aparecemos no mundo estamos cinxidas ao sagrado, e cando o leo agora non estou seguro de se é positivo ou non, ou de se quixen dicir sagrado. Ultimamente doulle voltas a iso. Noutro pé de páxina do texto que che comentaba antes traballo coa idea dos corpos sacrificábeis, desde Giorgio Agamben. Ese sacrificio, que vexo como algo eminentemente negativo, tamén está moi ligado ao sagrado. Eu ao final concibo a poesía en xeral, e este libro en particular, que trata temas que son moi políticos (rito, verdade, sagrado), como algo que serve para abrir preguntas máis que para opter respostas. Tampouco sei se me interesa atopar evidencias. Nesa tensión é tamén onde pode abrochar o texto. —Pensa que se produce unha desaparición do sagrado na sociedade contemporánea, ou unha transfiguración? Moitos aspectos vencellados ao concepto, en rituais que se manteñen moi ligados á etnografía, semella que fican denigrados e condenados ao esquecemento. Aí está. Outra das "patas" que me axudaron no proceso de creación foi Luz Pichel. Con ela tiven unha conversa sobre a idea de rito. Realmente pódese dicir que temos rituais a diario, aínda que moitos deles están desacralizados. Ademais do libro, subimos traballos paralelos ao Facebook –agora chamaríase spin off, que me fai graza usar o termo–, nos que aparece unha reflexión sobre todo arredor desa figura das ovellas no texto. Unha das últimas cousas que fixen é un videopoema, "O San Benito do Marañao [2]", que está gravado alí. Eu lembro ese lugar de maneira moi nidia, como miña avoa ía co pano para pasarllo ao santiño e despois a quen nos ofrecían. Agora ese espazo está atravesado pola autopista de Compostela a Ourense, por onde pasan ao día quen sabe cantos camións con mercadoría. É dicir, atravésao o capital. Nese sentido, o sagrado perdeu a función que tiña antes de cinguir a comunidade. Porén, ao mesmo tempo, coido que iso se pode estar a desprazar, en segundo que grupos sociais, cara ao tema dos coidados, algo que a priori non ten demasiada relación. Mais eu si que lla vexo. Explícome. Cando les e compartes textos con outras persoas que che falan deses lugares, por exemplo, do que para Estevo Creus pode ser a factoría de Caneliñas, ves un lugar que se pode identificar coa perda do sagrado, pero que a través desa comunicación do que significaba, doada a outra, na memoria podemos atopar unha unión de varias persoas cun pasado común. E eu, como non son nostálxico, penso que iso nos pode levar a construír espazos que, non sendo sagrados, manteñan esa noción de coidado que tiñan. A poesía en concreto goza dun momento lindo a nivel de produción, pero non hai responsabili-dade por parte das institucións de coidar esa materia prima. E a pesar de todo seguimos, pero isto é algo que arrastramos como cultura desde tempos inmemoriais —Esa desaparición semella ligada á do rural, un tema que se mantén presente desde o seu anterior poemario, O tempo da cireixa. Creo que moitas de nós, desde as que naceron nos anos 70 ás que somos dos 90, temos a vivencia total da perda das aldeas e do seu modo de vivir. No meu caso, a referencia a esa perda non ten nostalxia. Ás veces pódese caer en falsas imaxes do que é a aldea, facer unha especie de rural love que perverte a realidade, esa vida dura e cun compoñente heteropatriarcal moi marcado. Coido que o futuro pasa por un éxodo ao rural e cousas como esta pandemia, que nos ten un pouco secuestradas, levan nesa dirección, pero o retorno ten que ser cunha saca chea de novas maneiras de mirar: en termos ecolóxicos, ecofeministas... —Hai na súa escrita unha procura do rompedor. Ademais vostede fai performance, videopoesía... Existe unha vontade por sacar o verso do papel? A montaxe dos videopoemas é para min moi recente, foi algo que comezou coa corentena. Neste caso, non é que concibise O Elo así, penso que é unha obra que cómpre ler. Ten un pouso non sei se filosófico, pero si ensaístico, polos temas que toca. Mais logo atopei certa tensión á hora de pensar como presentalo nun recital. Iso obrigoume a ir escollendo partes do texto e crear unha historia paralela. Nun acto no pub Medusa [Compostela], antes de saber que iamos publicalo, recitara un par de poemas e despois actuou o Leo. Cando cantou unha work song a capela e dando palmas, esa potencia levoume a saír ao escenario de novo cunhas chocas e berrar polas ovellas de meu avó. De aí apareceu unha verdade que estaba dentro de min e eu descoñecía, unha simboloxía do animal que vén d’O tempo da cireixa. A partir dese intre naceron textos máis doados de levar ao performático, talvez máis efectistas, pero o libro en si é para ler. —Na carta de despedida da libraría Chan da Pólvora aludía a que o "tecido económico-social ao que tende esta vila está moi pouco, ou nada, preocupado pola produción de redes de convivencia que tendan ao benestar das veciñas que a habitamos día a día, nin dunha cultura creativa, provocativa e aberta ao abraio: unha comunidade que unicamente procura a constante reprodución de si mesma é unha comunidade que se nega a existir". Había decepción nesas palabras críticas? Persoalmente cústame falar diso, porque nunca vou ter unha visión obxectiva. Moitas veces precísase unha perspectiva máis a longo prazo para avaliar o que tanto custou sacar adiante. Pero dáme mágoa Compostela e, en particular, o mundo da literatura galega concibida desde un punto de vista máis profesional: as diferentes apostas que se fan, como se vai dirixindo a presentación ao público desde o campo literario, que ao final tampouco é baladí. Hai proxectos moi interesantes, a poesía en concreto goza dun momento lindo a nivel de produción, pero non hai unha responsabilidade por parte das institucións de coidar esa materia prima. E a pesar de todo seguimos, pero isto é algo que arrastramos como cultura desde tempos inmemoriais. Lendo o último ensaio de Mario Regueira, onde fala da reconstrución do campo literario na posguerra, ves como sempre hai fallas, veñan de onde veñan. Hoxe en día é a carencia de apoios institucionais, que non teñen que ser dirixidos: nós faremos o que sexa coa nosa produción. Pero precisamos dunha axuda para que isto poida existir. As librarías viven nunha constante precariedade, cunha marxe de ganancia moi pequena... E ben se aprecia na visibilidade que poida ter fóra do territorio de Catalunya ou Euskal Herria a súa literatura en comparación coa nosa. Indo a un proxecto como a Chan da Pólvora, especializada en poesía, iniciativas cun compoñente tan marcado de preocupación pola cultura téñeno complicado. No caso concreto de Santiago, proxectos como podería ser a SELIC [Semana do Libro de Compostela], unha semana do libro alternativa ao que son as feiras, remata por se converter nunha venda de libros sen unha proposta cultural potente que dinamice os espazos dunha cidade onde a literatura tivo un peso fundamental, e pode hibridar con outras artes que teñen hoxe tamén moita presenza. Con mágoa penso que rematará desaparecendo porque non ofrece nada distinto. Iso di moito tamén do modelo de cidade que se quere. —Tamén se apuntaba: "non compartimos o desexo de volver á normalidade: reclamamos algo novo, algo mellor". Perdemos a oportunidade de mudanza, ou nunca chegou realmente a existir? Pasou o mesmo con todo, lembro esas primeiras semanas, cando se dicía desde moitos eidos que isto ía ser unha oportunidade para o cambio... Eu sempre fun pesimista coa idealización desa posibilidade, tamén porque non creo que hoxe en día se poidan facer revolucións disruptivas, dun día para outro. Co que hai que contar é coa xente que se vai sumando, e coa que leva tanto tempo traballando desde abaixo. Na Chan buscábase xustamente un espazo onde o que operase fose o común. Desde logo, toda mudanza pasa polo común, polas persoas. Oxalá que vaiamos para aí, mais coido que fica moito por sufrir. Máis aínda cando vivimos nun intre no que vemos unha problemática enorme que abarca a saúde, a educación... E o mínimo que se pode exixir ao pobo é ir ás furnas e cambiar un modelo de xestión de Estado, e vemos que outra vez a mesma xente que acaba coa sanidade volve sacar unha maioría absoluta... Eu son ácrata, pero hai momentos nos que hai que facerse cargo da realidade e intentar puxar polo cambio. —Declara que o seu maior desexo é "ter un posto de algodón de azucre propio e dedicarme á venda ambulante". Como vai ese proxecto? Sería marabilloso, case un traballo social de pórlle na cara un sorriso ás crianzas sempre. Idealizo esa imaxe do feirante relacionado coa nenez. Seguramente, como todos os traballos, cando estás dentro non mola tanto. —Mentres non chega ese emprego soñado, en que anda metido? Agora mesmo a nivel de escrita sei por onde me gustaría transitar, aínda que o fin de moita xente que escribe é acadar o silencio –e por aí vai a cousa. E despois, no absoluto paro. Igual pode ser isto unha plataforma de "busco traballo" [ri]. Teño claro unha cousa: a escrita que concibo desde O tempo da cireixa é unha que dialogue constantemente entre si. Así saen apéndices d'O Elo, como este foi un á súa vez un apéndice da cireixa.