Marilar Aleixandre: O feminismo como cerna

Como recibiu a noticia do premio? Un premio desta calidade sempre emociona. Ademais é un libro que teño por moi galego. Non só porque fale do cárcere da Coruña e de Concepción Arenal e de Juana de Vega, senón polo diálogo. Todo o que escribo é moi intertextual e neste caso hai un diálogo, sobre todo, con Rosalía de Castro, con textos seus moi recoñecíbeis para a xente da Galiza pero que resulta difícil que sexan entendidos igual por xente de fóra. Por iso, que o xurado escollese a miña novela é unha ledicia e tamén foi unha certa sorpresa. O tradutor ao catalán, Sebastià Portell, dicíame que era unha novela moi galega pero que tamén o Ulises é moi irlandesa… Viña de publicar tamén o ensaio, en coautoría con Emma Pedreira, Juana de Vega. A muller que desafiou o seu tempo (Galaxia)… Os libros que escribimos están relacionados porque reflicten os nosos intereses, as nosas teimas. María López Sández e eu escribimos xuntas Movendo os marcos do patriarcado. O pensamento feminista de Emilia Pardo Bazán, e estivemos investigando na súa biografía e na de Concepción Arenal pola relación entre ambas figuras. Nunha biografía de Concepción Arenal escrita por Anna Caballé había un parágrafo que eu sentín como unha labazada. Falaba do cárcere da Coruña, no que había 300 presas. Eu xa sabía que Concepción Arenal fora visitadora de presas, pero non sabía que o fora do cárcere da Coruña. Pero é que ademais a Galera da Coruña estaba a cinco minutos da Praza da María Pita e ninguén o sabe. É unha memoria absolutamente borrada. A profesora Mar Lorenzo falárame ademais de que houbera unha monxa que, en 1608, enviara un oficio a Felipe III falando da necesidade da Galera para sacar da rúa as “malas mulleres”. En Santiago, Luz Méndez descubriu nos arquivos da catedral que si houbo unha galera, da que seguramente vén o nome da rúa Galeras. Era unha historia, a das Galeras, que houbo varias, que tiña que contar. Como cando lle dirixía a tese a Ánxela Bugallo e me chegou cuns materiais sobre a expedición do Pacífico a partir dos que escribín a novela A expedición do Pacífico. Nesa novela puxo vostede unha moza como protagonista. Que enfoque quería darlle á relación de Concepción Arenal e Juana de Vega coas mulleres presas? A min o que me interesaba era o conflito. Concepción Arenal foi unha muller revolucionaria para o seu tempo. O seu obxectivo era mellorar a vida das presas para que tivesen unhas condicións dignas e preparalas para cando saísen. O concepto de reinserción é posterior ao seu tempo, no que as mulleres acababan no cárcere por motivos como a mendicidade, o exercicio da prostitución ou por roubar uns céntimos ou algo de comida, como Jean Valjean, o personaxe principal de Os miserables de Víctor Hugo. A idea entón era quitar os pobres do medio, como fai Europa agora cos emigrantes. Concepción Arenal pide que se quiten os grillóns ás presas, que é algo que fará Victoria Kent xa na II República. Concepción Arenal consideraba que o delito ía contra a lei e contra a moral e a relixión e afirmaba que as mulleres eran moralmente mellores que os homes. Emilia Pardo Bazán, polo contrario, di que non se debe cargar con máis deberes ás mulleres. Na miña novela, Sisca vai ao cárcere, sendo unha rapaza, por acompañar a súa nai a abortar. Hai diferenzas de mentalidade entre Concepción Arenal e Juana de Vega e tamén delas dúas respecto das presas, que pertencen a outra clase social. Concepción Arenal é unha muller fidalga e Juana de Vega provén tamén dunha familia con diñeiro. Concepción Arenal era unha muller máis de pensamento e Juana de Vega era máis de acción. É máis difícil por iso saber o que pensaba Juana de Vega. As dúas son mulleres liberais. O pai de Concepción Arenal, que era militar, foi cesado pola súa ideoloxía liberal. O pai de Juana de Vega tamén é detido e ten que exiliarse, e ela implícase nas conspiracións contra o absolutismo. O capitán xeral da Galiza, Juan de Villalonga, propón desterrala tras a súa implicación na sublevación dos Mártires de Carral e di que pola súa ousadía e propensión ao mal pode causar tanto mal coma un home. Cando na miña novela hai tensión entre as dúas, o que di Juana tiven que imaxinalo máis que o que di Concepción. Sisca é unha personaxe creada a partir dunha historia real. De Concepción Arenal reproduce -traduce- parte da súa correspondencia. En que outra documentación puido apoiarse? Tiven a sorte de localizar as memorias da Sociedade da Madalena, que trata de crear unha escola para as reclusas e organizar o seu traballo. Despois, biografías de Concepción Arenal hai moitas. A biografía de María Campo Alange reproduce moitas cartas. De Juana de Vega temos as súas memorias. Son, así, fontes indirectas. Porque, como dicía antes, a da Galera é unha memoria absolutamente perdida. Canto a Sisca, a miña personaxe ten 15 anos pero a súa historia está baseada na de Mercedes Losada, que tiña 10 anos cando foi ao cárcere por acompañar a nai a abortar. Era unha familia moi pobre e con moitos fillos. A nai abortou tres veces e morreu a consecuencia do terceiro aborto. Esta historia real aconteceu en 1953, 90 anos despois do tempo no que se sitúa a miña novela. Pero seguía sendo o mesmo: mulleres que abortaban porque non tiñan que darlles de comer aos fillos. As mulleres tiñan que abortar clandestinamente como segue a pasar hoxe en moitos países. En Francia a despenalización do aborto chegou con Simone Veil, que tamén dignificou a vida das mulleres nas prisións sendo alto cargo da administración penitenciaria, xa na segunda metade do século XX. De feito un dos obxectivos da novela é denunciar as condicións de vida no cárcere… Eu non diría denunciar. Creo que é unha cuestión de empatía, co obxectivo de recuperar a memoria dunhas mulleres situadas nas marxes da sociedade. Tamén hai sororidade entre as mulleres da novela. O cal non significa que todas as mulleres sexan sororas. O xurado do premio si falou de sororidade. Eu son feminista. Non teño outro xeito de mirar o mundo. O que mudou foi a ollada social. Cando publiquei Lobos nas illas, en 1996, ninguén apreciou que hai un relato que fala de violencia de xénero. Cando o libro é reeditado xa todo o mundo o comenta. Na miña novela Sisca é a protagonista. Pero as outras mulleres presas están privadas de voz. Teñen que tomar prestada a voz de outras, sobre todo de Rosalía de Castro. Na novela teñen moita importancia os poemas de Rosalía. Tamén hai versos de Pondal nos que unha rapaza é presentada, desde unha visión moi patriarcal, como unha presa sexual. Rosalía fala tamén de violencia sexual, pero desde outra perspectiva, como no poema A xustiza pola man. Unha muller que tamén supoñemos que iría presa despois de matar os homes que, tal como di, a “deshonraran”. Cantares Gallegos foi publicado en 1863 e sabemos que Juana de Vega o coñecía. Eu imaxino que lía poemas de Rosalía na Galera. E estas lecturas debían resoarlles a estas mulleres, como impactaron a moitas outras. Eu coñecín unha muller en Toba, Oliva Trillo, que lía e escribía con dificultade pero recitaba de memoria poemas de Rosalía que quizais lle ensinara o mestre republicano da escola do lugar. Sisca ve cousas que Concepción Arenal e Juana de Vega non ven… Sisca pertence, claro, a outra clase social que non é a de Concepción e Juana, mulleres que, como di ela, nunca tiveron que lavar a roupa. Pero é un feito histórico que as mulleres de distintas clases se axudaban. Na Sociedade da Madalena daban clases mulleres voluntarias de clase fidalga da Coruña. Ás veces, interprétase isto como beneficencia de mulleres “beatas”. Pero hai que ter en conta que ás mulleres non se lles permitía participar na vida pública. Juana de Vega é unha das fundadoras da Asociación de Señoras de Beneficencia. E foi moi criticada por falar de axuda á “humanidade doliente” e non de caridade cristiá. Ademais ela era moi levantisca. Conseguiu que destituísen o gobernador por non facer nada para mellorar a calidade do pan do Hospicio da Coruña, no que morrían moitísimos nenos. O acceso ao coñecemento é, en calquera caso, outro dos temas principais da miña escrita. Explica a historiadora Ofelia Rey que, en comparación con outros países de Europa, en España a diferenza nas taxas de alfabetización de homes e mulleres era moito maior. Ademais facíanse esforzos deliberados, por parte das autoridades e das familias, para impedir que as mulleres tivesen acceso ao coñecemento. Narciso de Gabriel contou cousas arrepiantes ao respecto, como pais que protestaban para que non se lles ensinase a escribir ás nenas. Hai unha foto de Ruth Mathilda Anderson, A Leiteira, dunha nena pequena co vestido roto e expresión derrotada. Tratábase diso. De negar o dereito a soñar. Cando se debate o tema do acceso ao coñecemento no Parlamento inglés, a primeiros do século XIX, un dos argumentos en contra que saíron é que se a xente estudaba ía estar descontenta porque, claro, non ía resignarse. Sisca ten unha relación especial con Paquita, unha muller que traballaba para Juana de Vega, e con Pepa a Loba, da que achega vostede unha visión distinta do tópico. Hai unha carta de Concepción Arenal na que fala de Pepa a Loba. A min chamábame a atención que Pepa a Loba fose presentada popularmente como un personaxe lendario, como un arquetipo. Antonio Reigosa dicíame que quizais porque non fora unha, senón varias, a partir das que se construíu o arquetipo. Pero houbo unha primeira. Hai bastantes datos no libro de Aurelio Miras, Juventud de Pepa a Loba o como la sociedad creó una delincuente, no que se recolle moita información de primeira man sacada de conversas con xente da Estrada. Tamén son amiga de Andrea Porto, de A Banda da Loba, que é da parroquia de Codeseda. Un mestre de alí atopou a partida de bautismo de Pepa a Loba, Josefa de Bartolomé, de 1931. Paquita tamén existiu, é outro personaxe histórico. As regueifas que saen na parte de Pepa a Loba inventeinas eu. Citaba antes a Pondal. María Xosé Queizán foi a primeira en analizar a misoxinia de parte dos seus versos. E bo escándalo que se montou por iso. María Xosé Queizán foi a primeira niso, como en moitas outras cousas. E a crítica tratouna dun xeito terrible. No tema de Pondal, o que pasa é que non é un poeta calquera. É o creador do himno galego. E é un poeta excepcional, pero está inmerso na misoxinia da época. O que eu tento facer eu na miña escrita é romper coa literatura patriarcal, facendo por exemplo que sexan as rapazas violadas as que falan. Cando escribín Unha presa de terra pasou o mesmo que pasara con Lobos nas illas. Só Rosa Aneiros se deu conta naquel momento de que a novela falaba de violencia de xénero. Durante o bipartito fíxérase unha campaña polo Día das Letras de bolsas de pan con poemas de 10 autoras. Pois nun artigo atribuíronlle a un home o que escribira eu. Ademais de introducir poemas doutras autoras, a súa novela ten algo de lírica no seu estilo. É algo consciente? Iso é algo que se di, si, que é un libro moi lírico. É algo que me resulta difícil ver desde fóra, claro. Si que hai presenza da lírica polo diálogo con outras autoras, como xa dixen. Tamén se comentou que había un achegamento á tradición oral. Nese aspecto, escribir regueifas na parte de Pepa a Loba pareceume acaído. Hai conexións en moitas das súas obras, pero A filla do Minotauro, o libro Mudanzas, recollido no volume Mudanzas e outros velenos, e As malas mulleres teñen un nexo bastante directo. O patriarcado está detrás do mal que lles acontece ás mulleres. A palabra patriarcado non aparece, pero o tema está presente de forma oblicua, e iso ten que ver co que diciamos da escrita lírica. Hai libros que teñen máis nexos porque foron escritos ao mesmo tempo. Mudanzas é de 2007 e A cabeza de Medusa é de 2008. E as dúas teñen moita relación con A filla do Minotauro. A cuestión é que, na mitoloxía clásica, as mulleres son castigadas por seren violadas. Nas Metamorfoses de Ovidio isto pasa moito. Medusa é castigada por ser violada por Neptuno. En A cabeza de Medusa subliñei sobre todo a violencia simbólica. Eu era directora dun instituto cando non se quixo castigar un neno abusador cun expediente de expulsión porque, pobriño, ía afectarlle no seu futuro. E iso segue pasando. A filla do Minotauro é unha reescrita da Odisea. Mudanzas é de 2007. Eu teño a esperanza de que os meus libros sexan clásicos, así que se un libro de 1996 como Lobos nas illas segue espertando interese, iso dáme folgos. Logo hai outros temas que tamén son moi meus, como a atención á natureza. Mudanzas comparte volume con Abecedario de árbores. Eu son bióloga e en moitos dos meus libros está ese lado naturalista. En Desescribindo, as mulleres reivindican o dereito á palabra, a seren suxeitos e non obxectos. Interésanme as marxes e en Desescribindo están mulleres que están nas marxes, como en As malas mulleres. As mulleres que querían escribir foron marxinadas. Por iso Pardo Bazán, ou Juana de Vega, ou a propia Rosalía, tiveron que loitar por escribir. Concepción Arenal vestía como George Sand e a ambas acusábanas de ir contra o decoro usando roupa masculina. Tamén Jane Eyre ou as irmás Brontë publicaron os seus libros de forma anónima. Alén do patriarcado, a violencia e o poder son o tema de fondo de moitos dos seus libros, como A compañía clandestina da contrapublicidade. Si. En As malas mulleres, por exemplo, hai moitas violencias e entre elas destaca a violencia de xénero. As violencias que a sociedade exerce contra unhas mulleres situadas nas marxes. Falaba antes da súa face naturalista. Está presente por exemplo no seu libro Santiago de Compostela desde dentro, unha guía pouco convencional de Santiago. Quique Alvarellos xa me pedira antes un texto para un libro sobre o patrimonio natural das cidades patrimonio. Cando me deron a Letra E da AELG encomendeime ao abruñeiro. Gústame moito as plantas ventureiras. Antes xa escribira tamén Terras de Compostela. Foi un pouco como xuntar eses proxectos para falar de literatura e de natureza. Ademais Santiago, coma Vigo, ten esa cousa marabillosa de camiñar 20 minutos e atoparte en plena natureza coas nosas plantas ventureiras, que deberiamos coidar máis.