Marilar Aleixandre: "A sociedade tende a botar no pozo da desmemoria todas as situacións que resultan un fracaso social"

Non resulta habitual que unha madrileña logre tanto prestixio nas letras galegas cun corpus íntegro en galego. Nacín en Madrid mais son galega. O poeta Biel Mesquida díxome que eu non escollera a lingua, senón que o galego me escollera a min. Cando cheguei á Galiza, a finais do franquismo, xunteime con xente de esquerdas que falaba o galego de maneira frecuente. Daquela asistía a clases de galego de maneira clandestina nun soto do Calvario, en Vigo, que impartía o cura Francisco Carballo. El foi o primeiro que me ensinou o galego e, posteriormente, a familia do meu compañeiro, Ramón López Facal, coa que vivín unha inmersión lingüística total. Escritora, poeta, tradutora, bióloga e académica, recibiu hai un ano o premio Blanco Amor pola novela As malas mulleres. Que significou este galardón? Significou moito. Levaba bastante tempo sen escribir narrativa para adultos. Sentía que tiña dúas voces competindo na miña gorxa, unha que quería escribir sobre pensamento crítico e outra sobre literatura. Antes de xubilarme só dispoñía de momentos intermitentes para escribir, pola noite, durante as fins de semana... Segundo a miña experiencia, ese método funciona para a elaboración de relatos ou poemas, pero non para as novelas. Cando comezo unha novela, non podo deixala, se non, cústame retomar o fío. Métome dentro da historia e as situacións que me suceden durante a súa elaboración plásmanse tamén no propio texto. As malas mulleres foi escrita durante o primeiro confinamento. A primeira data que aparece na novela, o luns 16 de marzo de 1863, coincidiu, por casualidade, co día exacto no que comezou o confinamento. Foi a primavera roubada da que tamén se fala na historia. O confinamento foi unha época na que houbo un sentimento xeral de enclaustramento. Como condicionou a corentena a elaboración da novela? Tiven máis tempo para escribir. A maior parte da documentación realiceina a través de Internet, as bibliotecas estaban fechadas. A idea da novela naceu en 2019 tras ler a biografía de Concepción Arenal. Sabía do labor de Arenal como visitadora de prisións, o que descoñecía era que o primeiro lugar no que traballou foi a galera da Coruña. De todas as persoas coas que falei durante a documentación só unha sabía que a rúa Galera se chamaba así pola prisión. A imaxe dun cárcere con trescentas mulleres das que non hai memoria pareceume moi interesante. A sociedade tende a botar no pozo da desmemoria todas as situacións que resultan un fracaso social, por iso non sabemos nada da vida destas presas. Só coñeciamos o nome dunha delas, Pepa a Loba, que aparecía nunha das cartas de Concepción Arenal. Con esa carta decidín recuperar a historia da galera mesturando personaxes ficticios con personaxes reais. As vivencias de Sisca, a protagonista, que acaba na galera por non seren as mulleres donas do seu corpo, son unha historia real que lle sucedeu cen anos despois da época na que se sitúa a novela á muller á que lle dedico o libro, Mercedes Losada Fernández. Continúa a desmemoria a ser un dos males da nosa sociedade? A desmemoria presenta dúas facetas: a initencionada, as situacións que poden resultar descoñecidas por centrármonos nas cuestións de actualidade; e a intencionada, como a supresión da memoria das vítimas do franquismo co fin de transmitir a idea de que o réxime foi benévolo. Intencionada é tamén a desmemoria das mulleres, e máis aínda das mulleres presas. Resultoume moi difícil atopar documentación para a novela e, aínda que se trata dunha obra de ficción, era preciso un soporte histórico que argumentase como era unha galera por dentro. Conseguín localizar un documento inédito, "As memorias da sociedade da Madalena", na biblioteca franciscana de Santiago de Compostela. Tratábase dunha sociedade fundada por Concepción Arenal e Juana de Vega para ensinar a ler ás mulleres presas da galera. Nesas memorias, Arenal describe as dificultades coas que se atoparon e as contas da propia sociedade, recreadas na novela. É común entender as asociacións do século XIX como accións de beneficencia das beatas, pero non é así. Esta asociación e, en concreto, Concepción Arenal e Juana de Vega, non buscaban darlles diñeiro ás persoas necesitadas dos hospicios senón que o facían como acto reivindicativo. O ensino era a única actividade pública que se lles permitía realizar ás mulleres, por iso considero a intención de ensinar a ler unha idea fantástica; o papel da lectura como táboa de salvación para esas mulleres era fundamental. Hoxe parece incríbel que a asociación fose prohibida e fechase. A privación da lectura vai máis alá do castigo, supón manter as presas na ignorancia. De que outras maneiras axudaron Concepción Arenal e Juana de Vega a derribar as pedras do patriarcado? Supoño que a elas lles parecería que o que intentaban facer era un fracaso, todo se lles prohibía. Pero estas loitas que veñen de atrás acaban por estoupar, como ocorreu co caso da manada. Ver a cantidade de xente que protestou nas rúas pola sentenza resultoume impresionante ao recordar as vinte mulleres que nos concentrabamos na rúa do Príncipe hai tantos anos cando ocorría algunha agresión machista. Aquel caso foi a mostra de que logramos situar o feminismo no centro do debate político e iso non sería posíbel de non ser por todas as mulleres que loitaron antes. Pardo Bazán dixo unha vez: "Isto non o vou gañar, pero a loita vale máis que o triunfo". Concepción Arenal tamén puido morrer pensando que todo o que fixera non valera de nada, pois as súas eran ideas moi avanzadas, pero claro que valeron. Arenal pediu, por exemplo, que se eliminasen os grillóns da prisión, e a proposta non se conseguiu até corenta anos despois da súa morte. O mesmo ocorreu co xustillo, unha anécdota presente no libro que, se ben non hai evidencias de que Arenal propuxera eliminar a prenda da vestimenta das mulleres, sábese que nin ela nin Juana de Vega o usaban. Eu espero que no futuro as mulleres consideren tan disparatado o uso de tacóns como no seu momento o do xustillo. O papel social de Juana de Vega non é moi coñecido. De ser home, coñeceríase máis o seu labor? Non hai dúbida. Juana de Vega era unha persoa moi mal considerada polos absolutistas e polo pensamento tradicional na Coruña. Ela participou en moitos intentos revolucionarios e até conseguiu que destituísen un gobernador civil. De feito, era na súa casa onde se levaban a cabo as conspiracións contra o absolutismo. Tivo unha vida moi aventureira; con dez anos levaba clandestinamente cartos ás persoas implicadas no levantamento de Porlier que estaban fugadas do cárcere para que puidesen marchar da Coruña. Estou segura de que se Juana de Vega fose home sería político. E se fose un home inglés seguro que habería películas e novelas da súa vida. Resulta curioso pero, nun comezo, Juana de Vega non era un personaxe da novela, foi a raíz de ler as súas memorias cando quedei namorada do seu papel e decidín engadila. Este ano 2022 conmemóranse os 150 anos da súa morte e Emma Pedreira e mais eu estamos preparando a súa biografía. Se ben Concepción Arenal e Emilia Pardo Bazán foron dúas mulleres clave na historia do feminismo, a súa mentalidade clasista freaba, dalgunha forma, o carácter feminista dalgúns dos seus escritos. Segundo Judith Butler existe o perigo de igualar na mesma categoría a pluralidade de loitas, pois entende que a loita de clase condiciona as outras, como a de raza ou de xénero, e non ao revés. Impide unha mentalidade clasista compartir os valores do feminismo? Non entendo por que se coloca por enriba a loita de clase sobre as outras loitas. Penso que é a razón pola cal a cuestión da subordinación das mulleres desapareceu do pensamento marxista clásico. Aínda que as ideas de Karl Marx sigan sendo moi actuais, en ningún momento menciona na súa obra as mulleres e a súa submisión. Cómpre ter sempre en conta o contexto. Todos os autores e autoras do século XIX pertencían a familias fidalgas, se non, non contarían cunha formación intelectual; Concepción Arenal, Emilia Pardo Bazán e Rosalía de Castro puideron ler e ter unha boa educación, o mesmo ocorría con Eduardo Pondal. Todo o que escribiron está filtrado polas súas condicións. Quizais a notábel excepción é Rosalía, que facía súas todas as penalidades das mulleres; pero Pardo Bazán e Arenal pertencían a unha determinada clase social e falaban desde esa posición. Eu cuestiono que exista a necesidade de cumprir unha serie de requisitos para poder ser feminista. Existen moitos feminismos e se hoxe as mulleres estamos onde estamos é grazas a todas as que viñeron antes ca nós. Eu recoñezo todo ese traballo, todo o que estas mulleres dixeron e fixeron. Creo que a maior revolución dos séculos XX e XXI foi situar o feminismo no centro da política. Non discuto se resulta máis importante que a cuestión de clase, pero as mulleres somos a metade da humanidade, un feito que foi ignorado por completo. Arredor do papel que xogou Pardo Bazán como feminista, mantivo posicións diferentes ás de académicas como María Pilar García Negro, quen denuncia o clasismo da escritora servíndose dos seus propios textos, nos que as mulleres aparecen de forma secundaria. Non estou de acordo. Existe unha confusión entre a perspectiva dos personaxes e a perspectiva da narradora, da autora. Pódense achegar diversos exemplos do caso contrario. Se ben é posíbel espigar un texto ou unha expresión, a perspectiva da autora non é sempre a da voz narradora. Pardo Bazán presenta en moitos dos seus relatos unha enorme empatía coas mulleres que describe; polas mulleres maltratadas, polas mulleres empoderadas que chegan ao altar e din que non casan, ou polas mulleres que aleitaban os fillos das familias fidalgas. Pardo Bazán quixo dar o leite aos seus fillos sendo daquela un acto rompedor e moi mal visto. Isto non se lle recrimina a Pondal, por exemplo. Pondal escribiu poemas enormemente misóxinos e nunca vin ningunha campaña para cambiar a letra do himno galego porque se valora o contexto histórico do autor. Cómpre avaliar as obras e os autores no seu contexto e considero que é posíbel valorar as achegas do feminismo das autoras do século XIX sen cuestionar a mentalidade clasista da época, pois é algo que non sucede cos homes. O aborto é un tema clave na novela. Considera esencial a súa legalización para achegarnos á igualdade de xénero? Todas as mudanzas legais resultan de grande importancia, se non fose pola legalización do divorcio ou do propio aborto, as mulleres careceriamos do control sobre o noso corpo. Supoño que a maior parte das mulleres que abortaban no século XIX o farían por problemas económicos e non tanto por unha cuestión de honra. Existen dous piares fundamentais para achegármonos á igualdade: por unha parte, as leis; pensemos que até 1970 existía o que se coñecía como licenza marital. Por outra parte, as representación sociais; o caso do aborto resulta paradigmático. En Vigo repartín panfletos nas primeiras campañas que se levaron a cabo a prol do aborto, a finais dos 70, e recordo as mulleres da praza do Calvario rifándome pois, daquela, mesturábase o delito co pecado. Considero que as feministas logramos mudar a percepción social que se tiña do aborto. A novela presenta amores politicamente incorrectos na época. Pensa que a homosexualidade continúa a ser un tema tabú na nosa sociedade? Cando recibín o premio, xusto diante da estatua de Blanco Amor, dirixinme a el e dixen: "Eduardo, esta é unha novela para as excluídas e ti fuches dobremente excluído, por seres homosexual e por seres republicano". A nota de prensa da Deputación de Ourense reproduciu o que dixen obviando os termos homosexual e republicano. Esa manipulación demostrou que a palabra homosexual continúa dentro do armario para algunha xente e que republicano vai no mesmo paquete. Pero por suposto que melloramos. Nun comezo non contaba con incluír na novela romances non convencionais. As miñas historias nacen dun par de páxinas de apuntamentos, polo que sempre aparecen cousas que non planifico. A relación amorosa entre dúas das personaxes principais resultou natural no fluxo da novela. Ao longo da novela intervén "o coro das malas mulleres". Cal é a súa función na novela? Era unha forma de darlle voz ás mulleres presas, pois resultaba moi difícil saber as razóns polas que acabaran na galera. Cun rexistro máis lírico, o coro mudo imaxina as diversas situacións que puideron vivir moitas das presas. Considero máis efectivo revelar a brutalidade das violacións ou das agresións ás mulleres mediante poemas que dunha maneira politicamente correcta. Para iso, modifiquei algúns dos versos co fin de escoitar a voz da violada en vez da do violador, como é o caso de Pilleina antr' os pinos soa de Pondal. Ler o poema desde esa outra perspectiva foi algo que chamou moito a atención entre as persoas lectoras. Cales considera que serían as malas mulleres da actualidade? De vivir hoxe Sisca, por que inxustiza podería ser condenada debido ao sistema patriarcal? En moitos países condenan as mulleres polo simple feito de non cubrir a cabeza. Basta con pensar en Afganistán, Arabia Saudita ou Abu Dabi, ese país que a prensa presenta como paradisíaco no que os borbóns que roubaron poden xuntarse con traficantes de armas, onde as mulleres non teñen dereitos, onde a sexualidade está reprimida e a homosexualidade castigada coa morte. En moitos casos, ten que ver co poder da Igrexa e da relixión, que sempre consideraron que a muller debía presentar un rol secundario coidando do fogar e da familia, unha situación que lle dá á "violencia e a servidume cor de deber e virtude", en palabras de Pardo Bazán. Tampouco cómpre esquecer todas as autoras que asinaron os seus escritos con pseudónimos ou co nome do marido ao longo da historia. Aínda hai moitas Siscas por todo o mundo. Para rematar, tivo algunha Paquita na súa vida, alguén que velase por vostede e que lle ensinase algunha lección valiosa? A min ensinoume a ler miña nai cando tiña tres anos. Ela pintaba en tarxetas debuxos para que eu recordara as vogais. Morreu moi nova; co tempo souben que escribía poemas que sempre rompía. Ela educoume a min e a meus irmáns en igualdade, sempre nos dicía que podiamos facer o mesmo que os rapaces e que poderiamos estudar. Esas ideas aprendinas na casa, a miña Paquita foi miña nai.