María Pilar García Negro: "Carvalho Calero mantívose firme nas súas ideas, a pesar das adversidades"

X a publicara en 2010 o libro Ricardo Carvalho Calero: a ciencia ao servizo da nación, tamén en Laiovento. De cando vén esta nova obra? En 2010 publiquei, si, este libro coincidindo co centenario do nacemento de Carvalho Calero. Reeditouse en 2019. Este novo libro ía saír antes mais demorouse pola adversidade que padecemos. Eu tiña interese en dar a coñecer obra directa del, con documentación, con citas e inclusión de textos seus, porque o fundamental para coñecer un escritor é poder lelo. Fixen, así, unha compilación de traballos meus sobre a súa obra escritos nun tempo longo: o primeiro é de 1981, da primeira homenaxe que se lle fixo en vida, organizada pola Sociedade Cultural Medúlio, de Ferrol. Uns textos son máis 'académicos' e outros máis divulgativos. Quería dar unha visión de conxunto. Este libro contén, ademais, unha interpretación clara sobre o periplo da lingua galega nos últimos 40 anos. O estudo remóntase neste aspecto á Ley General de Educación e, a partir dela, á continuidade entre o rexime actual e o anterior, a ditadura, canto a un dispositivo de control e limitación da lingua galega como instrumento público. A política lingüística oficial española e autonómica pode resumirse na tríade "dominio, aprendizado e cultivo". Dominio prescritivo da lingua española, aprendizado obrigatorio dunha lingua estranxeira, o inglés, e cultivo optativo do galego, que pasa de ser definido como lingua "vernácula" a 'lingua propia', segundo o Estatuto, mais sen unha implantación xeneralizada, sen unha presenza normal e ubicua en todos os ámbitos. Este proceso non só non se iniciou, senón que a lingua galega foi reprimida e limitada constantemente. Nos últimos anos cun decreto que prohibe o seu uso en certas materias no ensino secundario e cunha absoluta ausencia de políticas normalizadoras no resto dos ámbitos. O proxecto político autonomista quixo rachar co pasado político nacionalista e Carvalho denunciou o afastamento do galego do seu sistema, o galego-portugués. Comenta vostede no libro que Carvalho Calero non foi apartado tanto por ser reintegracionista como por afastarse do pacto autonómico. Como foi isto? O que pasou foi que Carvalho Calero se mantivo firme nas súas ideas, a pesar das adversidades: da guerra, do seu encarceramento e da posguerra. Seguiu leal ao nacionalismo da preguerra, do Seminario de Estudos Galegos, do Partido Galeguista, dos mestres Castelao e Otero Pedraio. Na posguerra, con imposibilidade de publicar en galego, continuou a escrita en galego como exercicio solitario. Xa co novo réxime creado pola Constitución e o Estatuto, observou que o galego continuaba a ser obxecto de control, que non había vontade normalizadora nen diálogo a respeito da normativización. O proxecto político autonomista quixo rachar co pasado político nacionalista e Carvalho denunciou o afastamento do galego do seu sistema, o galego-portugués. E houbo un control ferreño para impoñer como único legal o denominado "galego normativo" como se fose unha lingua nova. Por iso digo que o seu apartamento foi netamente político, non redutíbel á súa opción ortográfica, que el nunca quixo impoñer ademais como única e absoluta. Mais finalmente a Real Academia dedicoulle un Día das Letras. Que mudou? A demanda exterior foi forte e perseverante e a Academia quixo tirar un problema do medio. Mais foi moi positivo o que se fixo desde o movemento asociativo, mesmo coas limitacións do ano de pandemia. Foi alentador o que fixeron centros de ensino, asociacións culturais… O Parlamento, que é depositario da súa biblioteca e do seu legado documental, promoveu a edición dun volume que recolle a súa faceta de orador e mestre. E realizou, alén diso, unha mostra bibliográfica. O Concello de Ferrol tamén organizou unha ampla exposición. A obra de Carvalho, científica, artística e divulgativa, é tan rica e fecunda que daría para que a celebración do Día das Letras continuase este ano. O meu libro tamén se encadra na decisión tomada por unanimidade na Federación de Asociacións Culturais Galiza Cultura para continuar a dar a coñecer a súa obra, sen dalo por clausurado. Eu estou a prol, na liña de Carvalho, de galeguizar o galego, de limpalo da erosión provocada polo español: de recuperar vocabulario histórico perdido, de modernizalo A Associaçom Galega da Língua defende o binormativismo. Que pensa desta proposta? Eu estou a prol, na liña de Carvalho, de galeguizar o galego, de limpalo da erosión provocada polo español: de recuperar vocabulario histórico perdido, de modernizalo… Pero iso non desemboca nunha solución binormativista. Agora fálase desde a oficialidade do boa que é a lusofonía, mais que significa na práctica? No ensino o portugués non debería ser tratado como unha lingua estranxeira e debería promoverse un labor de diplomacia constante, sobre todo con Portugal, para que coñezan a nosa lingua e cultura e, ademais diso, ir avanzando na normalización do galego para que teña unha presenza social real. Os datos do máis recente estudo da RAG non son bos: o 35% do alumnado castelánfalante de 4º de ESO ten escasa competencia en galego. O galego pasou en moi pouco tempo a deixar de ser a lingua maioritaria.... O de lingua maioritaria xa habería que matizalo porque o galego tivo unha masividade como lingua falada pero iso non se reflectía na escrita nen nos ámbitos que promoven a multiplicación do idioma. Porque o que se produciu foi un proceso de asimilación por parte do español que vén xa de moito antes da ditadura franquista. E este proceso non se detén, senón que aínda se favorece. No ensino, as aulas de lingua e literatura non son suficientes para axudar a normalizar unha lingua se non se acompañan dun proceso paulatino e gradual de uso do galego como lingua vehicular. Ademais da súa normalización nos diferentes ámbitos sociais, da televisión ao comercio… Porque, tras 40 anos de institucionalización autonómica, que balanzo podemos facer? O inglés ten hoxe máis oficialidade real no ensino que o galego. Algo que critica moito no libro é a adaptación da lingua dos clásicos da literatura galega á norma "oficial". Por que? Porque é un auténtico atentado. Poñer os clásicos en galego "normativo" é desfiguralos, impedir que os coñezamos debidamente. E é, por metonimia, unha vaporización da Historia da Galiza. Falamos dunha literatura que tivo o seu renacemento no século XIX. Pois resulta que o alumnado de secundaria que estuda literatura española le o Myo Cid ou Berceo tal como escribían, mais ten de ler Rosalía ou Castelao pasados polo fiscal normativizador. Da historia da literatura galega ocupouse moito precisamente Carvalho. Antes de publicar a súa grande obra, recentemente reeditada por Galaxia, xa escribira moito sobre o tema. Por que é tan importante a súa achega? Hai un principio epistemolóxico fundamental: a literatura galega é a escrita en galego. Este principio ficou estabelecido na Historia da Literatura Galega Contemporánea de Carvalho Calero. Mais el xa se ocupara da historia da literatura, como ben dis, desde as súas colaboracións na revista Nós. Tamén foi o tema da súa tese de doutoramento. Nos anos 40 e 50 practicou este principio, escrebendo literatura en galego. Estudou a literatura galega con todo o rigor científico e toda a honestidade intelectual, falando da súa excelsa calidade e das súas limitacións. Non practicou o ditirambo nen o desprezo. Subliñou que o grande espertar da conciencia galega tivera nome de muller, Rosalía de Castro, que ademais de facer un alegado patriótico compuxera unha obra de enorme calidade, variedade e profundidade. Por iso é abraiante que se reivindique como autora da literatura galega Emilia Pardo Bazán, que sempre manifestou a súa explícita vontade de ser unha gloria da literatura española. O que acontece é que usar o galego as 24 horas causa incomodidade porque non hai espello, non hai devolución no ámbito institucional, económico… Un dos principios da filosofía lingüística de Carvalho Calero era a imposibilidade do bilingüismo social -non do bilingüismo individual-. Este principio, que parecía unánime no galeguismo, foi cuestionado nos últimos anos desde o ámbito académico -no político xa o fora antes-. Que aconteceu? Pois a tentación permanente do escapismo. Como a realidade é doente, o máis fácil é inventar nomenclaturas, fantasías, ficcións consoladoras. Mais a realidade imponse. A cuestión aquí é analisar as novas formas de autoodio. Porque volve esa vella forma de hostilidade ante os usos rompedores do galego. E porque a desaparición de vellos preconceitos sobre o galego non implica unha reparación do seu uso. De igual xeito que o dominio formal do galego teoricamente facilitado polo ensino non se traduce no seu uso. Mais isto non se resolve maxicamente con novas nomenclaturas. Nen tampouco, só, cunha normativa que reintegre o galego no seu sistema. Claro que o galego ten que se reintegrar no seu proprio sistema, mais, como afirma Manuel Castelao Mexuto, queremos reintegrar un vivo ou un morto? E o que acontece é que usar o galego as 24 horas causa incomodidade porque non hai espello, non hai devolución no ámbito institucional, económico… Ademais, os propagandistas do bilingüismo caracterízanse por atacaren o galego onde timidamente existe, para eles non o usaren: exclusión do galego, pois. Citaba ao principio desta conversa a Ley General de Educación de 1970. Despois veu o chamado Decreto de Bilingüismo, de 1979, que permitía o ensino do galego como materia optativa. Mais seguiron sancionando docentes aínda despois, nos primeiros anos 80. Vostede foi unha delas. Que pasou? Os primeiros embates represivos viñeron co Decreto de Bilingüismo mais os posteriores chegaron xa coa Lei de Normalización Lingüística aprobada. Na etapa preautonómica a que se chamaba Consellería de Educación e Cultura participa da prevención, cando non dos ataques, contra o galego. É neste tempo cando se aproba un decreto de imposición normativa, o Decreto Filgueira, que marca unha norma concreta como única e absoluta. Este decreto é de 1982, un ano antes da Lei de Normalización Lingüística. Despois desta lei publicouse un decreto que estabelecía que as aulas de lingua e literatura galega tiñan que impartirse en galego e as de lingua e literatura española, en castellano. E eu nas aulas de lingua e de literatura española usaba o galego como lingua vehicular e por iso fun expedientada. Co ILG comezou a elevación do galego oral como única fonte de inspiración verdadeira. Xa Carvalho advertía de que non hai que confundir a dialectoloxía coa necesidade de reposición do galego xenuíno. Tamén fala no libro da creación do Instituto da Lingua Galega. Que consecuencias tivo a maneira na que foi concibido, ademais da súa influencia posterior? Co ILG comezou a elevación do galego oral como única fonte de inspiración verdadeira. Xa Carvalho advertía de que non hai que confundir a dialectoloxía coa necesidade de reposición do galego xenuíno. Porque ademais da base oral debería contar a recuperación escrita e literaria. O ILG promoveu unha santificación da lingua oral prescindindo da tradición literaria. E acompañou ademais iso dun control absoluto sobre os cursos de galego e dunha filosofía nefasta. Porque o primeiro que cumpría ter en conta era a situación prexudicada do galego como lingua a causa da imposición da lingua oficial do Estado, o español. A lingua galega estaba fondamente erosionada debido a ese submetemento. Mais todo ese ronsel de imposición do galego normativo, coa filosofía de mantelo nun plano secundario, podemos dicer que triunfou? Penso que non. O galego ten moita vida fóra do ámbito académico. Ten unha vida cultural, por exemplo. E houbo unha mobilización forte a prol do uso social e público da lingua ou pola restauración da toponimia. Mais a crise é grave... Protesta tamén vostede no libro polas acusacións de machismo contra Carvalho Calero. Analiza, por exemplo, a obra de teatro A sombra de Orfeu, na que todo tende a xirar arredor dun protagonista -machista- pero as mulleres teñen voz propia. Algo semellante pode pasar na novela Scórpio: todo acontece arredor del. Scórpio é unha novela escrita cunha técnica innovadora, cun enigma sobre a identidade da personaxe que se vai iluminando a través dunha pluralidade de voces. Mais as personaxes femininas de Carvalho falan en por si, non son obxecto de ventrílocuo. Tampouco podemos obviar que Carvalho é un varón do seu tempo, que viveu entre 1910 e 1990, criado nun ideario social e cultural determinado que pode transparecer na súa obra. Pero de aí a facer del unha caricatura antifeminista hai unha distancia grande. Apelo aquí á cultura xeral. Pensemos na cultura española, na misoxinia con exercicio intelectual de sexismo militante dun Marañón ou de Ortega y Gasset. Ou noutras literaturas europeas. Non teñen absolutamente nada que ver con Carvalho, que dedicou centos de páxinas a Rosalía de Castro e subliñou sempre a profundidade do seu pensamento e o carácter intelectual da súa obra, face a afirmacións no sentido contrario de autores bastante máis novos. Ademais, ese "deporte" tan común de bourar no proprio vai unha vez máis contra a Historia de Galiza. Porque hai que lembrar que xa na Asemblea de Lugo de 1918 se postulou a igualdade de dereitos de homes e mulleres. Non falo de feminismo, mais si dunha óptica humanista sobre as mulleres dun Castelao, un Maside, un Seoane e tantos outros. Tamén Carvalho. Carvalho foi tamén poeta, ademais de narrador e dramaturgo. Como resumiría a súa achega como creador? O que agardo conseguir modestamente con este libro é crear un pequeno 'arquivo portátil' de Carvalho Calero que permita achegarse á súa obra artística, científica e divulgativa. Mais aínda que non existisen estas dúas últimas, a súa obra como poeta, narrador, dramaturgo e ensaísta xa daría para celebralo como merece. Xa era poeta aos 17 e 18 anos. Xa o era cando publicaba poemas na revista Nós. Era un poeta de consumado manexo do verso e moi atento ás novas tendencias estéticas do seu tempo. Na súa última década de vida deu obras tan relevantes como Cantigas de Amigo e outros poemas ou Reticências, mais xa antes obras da importancia de Vieiros ou O silenzo axionllado, nos anos 30. A súa é unha poesía de grande calidade, fondamente humanista e moi moderna na súa forma. Como narrador publicou relatos ou as novelas A gente da Barreira (hai 70 anos), a primeira novela galega da posguerra, editada porque gañou o concurso de Bibliófilos Gallegos, sendo a súa a única escrita en galego de todas as finalistas, ou Scórpio. Scórpio tivo un grande éxito de crítica e público, con tres edicións entre 1987 e 1990. Como dramaturgo escrebe tamén desde os anos 30-40, sendo editada a súa obra despois. A súa historia biográfico-literaria merece ser resgatada e o seu labor debe ser continuado.