María do Cebreiro: "Rosalía foi abusada institucionalmente. E non foi a única"

Como foi o proceso de escrita do libro? Unha vez, estando embarazada, atopeime con Celso Fernández Sanmartín e preguntoume se estaba facendo algo. E eu dixen: estou escribindo por dentro. E rimos. Pero era así. Unha total falta de necesidade de escribir e un total compromiso cos ritmos do meu corpo. Despois, cando a miña filla comezou a poder sentar por si mesma eu tamén empecei a sentar. Foi unha escrita moi determinada pola crianza. Escribía en anacos pequenos pero había moito dentro que abrollou. Tiña o tempo que tiña e sabía que era ou nese momento ou nunca. Así que foi como un estoupido. Que é o xiro discursivo sobre a maternidade? Está baseado, claro, na hipótese do xiro lingüístico. Eu estaba embarazada e fixábame moito nos discursos sobre a maternidade. Hai no noso tempo un interese en poñer palabras á experiencia maternal que non ten correlación coa presenza real de nenos e nenas na nosa sociedade. Falamos moito de coidados e non coidamos moito. A polémica que houbo por exemplo pola reportaxe de Ana Abelenda sobre libros sobre maternidade é unha confirmación do que eu pensaba. A maternidade é un tema que proe. Acontece que hai pobreza de experiencia e moito discurso. Nun contexto ademais de perda de transmisión xeracional: antes aprendías vendo criar a túa nai e a túa avoa. Por que, tal como di no ensaio, non se debe separar as mulleres en nais e non nais? Para min era fundamental escribir un libro xeneroso e celebratorio da maternidade que ao mesmo tempo fose crítico e rigoroso. E falo dos discursos matrofóbicos, que se cadra non é o termo máis axeitado pese a ser un termo técnico. A cuestión para min é que se pode cuestionar a experiencia da maternidade e criticar as perversións da crianza contemporánea, pero iso non quere dicir, como di Orna Donath, que te arrepintas de ser nai. É inxusto que non se vexa que a maternidade é tamén pracer e alegría. E ademais paréceme perigoso enfrontar a nais e non nais. Hai algo de falsa conciencia aí, nun sentido marxiano. Porque a liña divisoria que é pertinente para a loita social non é esa. O eixe é quen coida e quen non, non quen é nai e quen non o é. Unha idea fundamental no libro é que a retórica cientificista serve para reforzar o modo de vida neoliberal na esfera dos coidados. Os modelos de maternidades alternativas caen moitas veces na trampa de conceder moita importancia ao discurso científico como validación da experiencia. Todos os modelos buscan lexitimación no discurso científico. E ademais a profesión médica perdeu autoridade, polo que se crea un baleiro que se ve reemprazado por dispositivos como os foros de crianza, nos que se produce moita pseudorretórica científica. Mesmo en posicións moi enfrontadas, como o soño infantil, todos os discursos ampáranse na ciencia, que acaba servindo para defender unha tese e a contraria. A ciencia acaba sendo refén dunha ideoloxía que é a neoliberal. Convértese en propaganda. No ensaio, ao final, ten bastante máis peso a crítica que o ton confesional. É probábel. Tal vez porque ía presentalo a un premio de ensaio. Seguramente tamén porque haberá prexuízos sobre que un libro sobre maternidade non pode ser un libro serio. En xeral, a literatura sobre embarazo e crianza resúltame demasiado confesional. E eu quería facer algo de interese para calquera. Porque moitos destes libros están dirixidos a nais ou non nais. Si tiña medo de que os dous tons non ensamblasen de todo ben. E de ser inxusta. Quería ser crítica pero deixando espazo para a esperanza. Buscando a complicidade e tamén a ironía e o humor. O libro oponse ás polaridades e unha delas é a crianza adultocéntrica/matrocéntrica. A dona no noso tempo é a crianza natural. Pero tamén é unha retórica, porque estás no hospital coa túa nena e ou non che explican como tes que facer ou dinche cousas contraditorias. A miña nena vai medrando e forxando a súa personalidade. Pero tampouco teño claro que todo teña que ser a demanda dela e ao minuto. Igual o que está pasando tamén é que lle damos moita importancia ao que facemos. Os fillos son da vida, do mundo, non nosos. E no fondo o que estamos a facer é poñernos a nós no centro, subliñando o importantes que somos para os nenos e nenas. Penso que o problema non é a crianza natural, senón o uso que se lle pode dar. Pode funcionar na miña familia pero tampouco vou considerar un disidente a quen opte por outro modelo. Unha mirada cómplice, aliada, non xulgadora, é a verdadeira mirada política sobre o tema. Parte desa mirada xulgadora é presionar as nais para que se convertan en expertas en todo. A figura da nai sempre estivo ligada á abnegación e á culpa católica. Pero penso que a novidade do ensaio é ir máis alá diso. O saber experto marca o novo modelo. Unha nai ten que estar informada de todos os avances en todo. Ten que ser unha profesional do campo da maternidade. Iso, en realidade, é unha importación do discurso neoliberal aplicado na empresa: tes que estar sempre formándote, permanentemente conectada… E iso deixa exsangües as persoas. Terías que poñer todos os teus recursos: emocionais, materiais, etc, ao servizo da maternidade. É igual que a retórica da calidade do ensino, que leva ao control e ao autocontrol. Xa non é, como dicía Foucault, o castigo e a represión, senón que internalizas o control social. O discurso neoliberal tamén impregna os discursos sobre a educación emocional. De que maneira? Eu levo tempo investigando, a nivel académico, sobre o xiro afectivo. A importancia da educación emocional é un consenso do noso tempo. Mais, que é a educación afectiva? As emocións poden xestionarse? Xestionámolas nós? Porque igual os nenos nos ensinan a nós niso máis que nós a eles. Ademais, que se quere dicir con ensinar? Porque no fondo é adestrar. O marco implícito é a teoría da intelixencia emocional de Goleman, que é unha idea neoliberal. E queremos adestrar as emocións dos nenos? Se creamos un territorio tan pacato e pactado, con todo baixo un contrato emocional, que sería de nós como persoas? Ademais de que os obradoiros de educación emocional tampouco funcionan tanto. Hai niso como unha especie de confianza ilustrada na razón: todo se arranxa educando. E quizais, coa infancia, mellor que educala para xestionar é escoitala. O libro remata coa exposición dunha serie de desexos. Entre eles, escoitar a voz dos nenos e nenas, precisamente. E confiar máis nas nais. Porque creo que se fala moito dos nenos sen os nenos. Despotismo ilustrado. Mais, cal é a voz dos nenos? Ou a voz das árbores? Quizais non podemos traducila, pero polo menos temos que preguntarnos por ela. A pregunta pola voz dos nenos pode deixarnos sen resposta pero é máis lexítimo que pretender ser portavoces deles. É como a obsesión nos foros polas mentiras dos fillos. Nós non mentimos? O neno non ten que ser un adulto idealizado. Non ten que ser unha visión sublimada de nós mesmos. O máis valioso é que saquen o que eles son, non o que nós queiramos que sexan. Xa que fala de árbores, nos limiares que escribiu das últimas edicións de Follas Novas (Alvarellos) e Cantares Gallegos (Xerais) salienta o ecoloxismo de Rosalía de Castro. Conecta co que acabo de dicir, si. Na súa obra, poesía e prosa, Rosalía de Castro fala de como a corta de árbores deixa os paxaros sen a súa casa. Ela nomea esa dor, esa perda. O ecoloxismo hoxe, no seu discurso dominante, é bastante antropocéntrico: non podemos destruír o planeta porque é a nosa casa. O que Rosalía di é que nós e a natureza non somos algo distinto. Nós somos natureza, non algo separado da natureza. E a natureza estivo antes ca nós e vai estar despois. Rosalía defende unha igual dignidade para persoas, animais e plantas, para seres animados e inanimados. O proxecto literario de Rosalía non se esgota no galeguismo. É outra das ideas presentes nestes limiares. Ecoloxismo e feminismo, por exemplo, son achegas políticas de Rosalía de Castro non coincidentes coas de Murguía, por exemplo. O galeguismo de Rosalía está aí. É evidente que Rosalía e Murguía queren que a Galiza teña unha posición política de dignidade. Pero para entender ese proxecto galeguista, e creo que esa é a miña achega, hai que situar a Rosalía na sociedade mundializada. O orientalismo de El caballero de las botas azules, por exemplo, ten como fondo a guerra de Crimea, o coñecemento de Rosalía sobre os acontecementos bélicos da Europa do século XIX. O que intento é descentrar o marco do cadro, que sempre se localiza na Galiza. Nós fixemos un estudo sobre as xeografías literarias de Rosalía e, se se analiza toda a súa obra, a presenza da Galiza está moi balanceada coa de América, Europa ou África. Rosalía era unha lectora global. E devolverlle ese estatuto permite ver o seu proxecto galeguista á luz da república internacional das letras da que Galiza forma parte en pé de igualdade. E non estou defendendo un argumento en detrimento do galeguismo de Rosalía, senón en favor dunha concepción internacional do mesmo. Falabamos antes de polaridades falsas. Unha delas, explica vostede, é a oposición Follas Novas / Cantares Gallegos. Moitos textos da época distinguen entre unha Rosalía profunda e internacional, a de Follas Novas, e unha Rosalía máis da casa, a galeguista, popular a rural, a de Cantares. Eu non creo nin que sexa unha poesía rural, senón materialista e sobre a natureza. A aldea non é un espazo idealizado. É o lugar onde se intensifican as artes da vida, onde é máis doada a circulación da vida entre persoas, animais e plantas, desde a idea da igualdade entre todo o que sinte. É un xeito de panteísmo materialista co que ela se anticipa á actual ontoloxía relacional. Todo o que está na terra ten o mesmo peso na medida en que sustenta a vida. En Cantares ve vostede un exercicio de memoria da tradición política e cultural galega. Por que? María López Sández, por exemplo, defende a hipótese de que Rosalía retoricamente constrúe a idea da paisaxe galega: a Galiza fermosa e verde. O que eu me pregunto é até que punto esa retórica da paisaxe obedece á memoria cultural que ela activa. Porque hai unha tradición anterior que ela reescribe. Proba disto -e isto xa o dixera Bouza Brey- é que ela homenaxea a Pastor Díaz parafraseando unha pasaxe do discurso que el pronunciara no Liceo de Artesáns da Coruña en 1846. Unhas liñas nas que el fai unha apoloxía da paisaxe galega. Quero dicir, que Cantares non se escribe desde a nada. Ela dá o salto ao baleiro que supón escribir en galego pero tamén hai unha memoria que ela activa. É herdeira e non só legataria. Las literatas, por exemplo, reescribe La literata de Neira de Mosquera. Non debemos ler a Rosalía como se estivese illada porque desdebuxamos o seu programa político. Ela está na historia, non fóra dela. En Canon y subversión, o ensaio que coordinou con Helena González, xa dicían que sobraba didactismo nas interpretacións da narrativa de Rosalía de Castro. E que feministas, nacionalistas, marxistas… tentaban levala ao seu rego, ás veces desdebuxando a súa obra. Se ti analizas a Rosalía no seu tempo, como di Catherine Davies, no seu libro, tes que facelo á luz do contexto cultural e histórico. O seu marxismo e o seu feminismo serán do seu tempo. E o que me interesa aquí son os usos conmemorativos dos seus escritos. Rosalía foi abusada institucionalmente. E non foi a única. E a mellor maneira de encarar eses abusos é ir ás fontes. Por iso é pertinente, por exemplo, preguntarse que lía Rosalía. Sabemos que leu a Proudhon, por exemplo. O resto é especulación e apropiación institucional. De todas maneiras, sobre Rosalía e sobre Cantares díxose tanto que tamén é difícil dicir algo novo. Dicir que se abusou de Rosalía xa é un tópico. Dicir que non era choromiqueira tamén xa se converteu tamén en tópico. Iso ten que ver co que comenta sobre a santificación cultural de Rosalía. Os usos institucionais de figuras da literatura aconteceron e son estudados en toda Europa. Xa no estranxeiro saben que o de Rosalía é un dos casos de santificación cultural en Europa. Que na súa casa poidamos ver o seu rizo ou a súa mortalla ten que ver con isto. Son reliquias. Os escritores do XIX ocuparon, a respecto diso, o lugar dos santos. As institucións culturais desvíanse mesmo da idea de posteridade literaria que tiñan os propios autores. Rosalía quería ser enterrada en Adina, en Padrón, e foino, pero o seu corpo foi levado despois ao Panteón dos Galegos Ilustres. Falaba antes do materialismo de Rosalía. Que quería dicir? A súa é unha espiritualidade material. No proxecto de investigación anterior que tivemos na Universidade analizamos a relación entre memoria, afecto e espazo en Rosalía. Nin memoria, nin afecto nin espazo son nocións abstractas na súa obra, senón que se sitúan na trama da realidade, no mundo. No noso tempo prodúcese unha revisión da concepción determinista do materialismo. Desde a ontoloxía relacional, que citaba antes. A espiritualidade de Rosalía non está disociada do materialismo. A materia está viva. En As terceiras mulleres xa falaba da invención das mulleres como suxeitos. Cando estudei a carreira tiven a sorte de ter un grupo de compañeiros que tirabamos moito uns dos outros. Eu estudei, ademais, cando en Filoloxía había un plan experimental no que as clases eran debates sobre textos, con moitos traballos e poucos exames. O clima intelectual que se creou así era moi rico. Acabei a carreira con textos que logo puiden reescribir e que deron orixe a As terceiras mulleres. Comenta tamén vostede que, na relación entre literatura e moralidade, Rosalía era máis avanzada ca Murguía e non se afastaba tanto de Pardo Bazán. Na famosa carta da "dimisión" de Rosalía de seguir escribindo en galego, que Helena González, Chus Lama e eu reeditamos, faltaban unhas liñas que son moi substanciosas. Ela di que a xente que a critica polo seu artigo Costumbres Gallegas non sabe que hai unha estatística que lle dá a razón. Nós non sabemos se na transcrición da carta realizada por Juan Naya houbo un erro ou unha omisión intencional. Pero a cuestión é que Rosalía reivindica a súa autonomía como escritora alén dos xuízos morais da época, igual que faría un escritor naturalista ou realista. Ela mesma di que ela non está nin a favor nin en contra do costume que describe. Pero está a reivindicar o seu dereito como escritora a escribir do que lle pete. E iso foi algo que se lle negou na súa época e despois tamén.