Manuel Vilariño: luz e Tempo

—Seda de cabalo é unha exposición itinerante que vén de 2013… Si, eu gañei o Premio Nacional de Fotografía en 2007. Despois a miña muller enfermou e morreu e eu retireime do mundo, literalmente. Pero en 2012 chamáronme do Ministerio. Tiñan moito interese en facer unha exposición. Finalmente accedín e escollín a Tabacalera. Sen ser unha retrospectiva, abranguía desde os anos 80 até 2005. Hai obras que non están no Marco porque non cabían. Chámase Seda de Cabalo porque eu uso seda de cabalo. Nacín mirando o océano, pero ao mesmo tempo sentía nostalxia da serra do Forgoselo, daquelas imaxes da infancia con cabalos salvaxes. O cabalo é un animal que vén da Prehistoria, que se enfronta ao home ou ao lobo. Pois unha peza central nesta exposición era a esfera de cedro con seda de cabalo, que non está no Marco. —Xa que fala de animais, hai moitos paxaros, réptiles e mamíferos na súa obra. Por que? Teño unha relación intensa cos paxaros desde neno. Para min son seres sagrados. A miña primeira aproximación foi desde o punto de vista científico, ornitolóxico. Despois empezou a interesarme máis o lado poético, o paxaro como símbolo. Xa desde a Prehistoria para o ser humano aparece o paxaro como símbolo. [José Ángel] Valente dicía que no meu corazón late un paxaro. A través do compositor Olivier Messiaen aprendín sobre a linguaxe dos paxaros. Quixen incorporar tamén a música dos paxaros á miña exposición. Gravei no bosque o seu canto… Teño animais vivos, mortos, disecados… E a moitos deilles eu os últimos auxilios. Nas mareas negras vías os animais morrer nos teus brazos. Atopo animais atropelados, intoxicados… E son como as persoas: cando van morrer, mírante aos ollos para que os acompañes. O animal ferido necesita calor. A miña obra é premonitoria, como cando facía tumbas simbólicas con especias e animais. Un can morre nos meus brazos e eu téñolle que facer a tumba, e despois volve como árbore ou como insecto. —Pasou do branco ao negro -en Bestias involuntarias, por exemplo, que era a morte fronte á vida- á cor. De que maneira? Con Bestias Involuntarias, que é en branco e negro, estiven oito anos. Son animais fragmentados xunto a ferramentas. Cabezas/Soños, que é un políptico, son cranios articulados con obxectos da natureza. A finais dos anos 80 sentín que este proxecto de articulación de animais e obxectos estaba esgotado. Xa expuxera en Francia -antes que aquí-, en Alemaña, en Inglaterra… Tiña un traballo moi intelectualizado, con múltiples influencias, desde a zooloxía fantástica de Borges a Luís Seoane… Seoane tiña a condición que para min ten que ter todo artista, que é ser un exiliado. Tiña unha conciencia galega, unha visión poliédrica, híbrida e un sentido da ética e do compromiso que admiro. Eu tamén collía influencias das vangardas históricas, da filosofía: Bataille, Deleuze, Heidegger, María Zambrano… Mais por enriba de todo isto estivo o azar. A creación é sempre un acto de amor determinado polo azar. Eu facía naturezas mortas. Mais fixen unha pequena viaxe á India. Foi un encontro con aquelas cores e olores, coa forza vital da poboación… Un alento, un sopro. Os animais interpelándote de igual a igual, a presenza da morte, os corpos humanos na torre jainita e os corvos sobrevoando… Todo aquilo supuxo unha fractura na miña visión. Comezo a usar a cor, aínda que non deixo de todo o branco e negro, e fago, por exemplo, Aforcados. Cos animais sempre algún tipo de relación, sempre hai algo autobiográfico. Nesta época fago tamén retratos a amigos e a serie Confesión. Unha das claves da miña fotografía é sempre a luz. —Por que? A luz relaciónase na súa obra coas ideas de revelación, aparición… Coa creación, e non imitación, da realidade. A luz determina a beleza, dá forma aos obxectos. Por escuro que pareza, sempre hai luz. A fotografía é luz e tempo. En cada unha das miñas series a chave é a luz. O primeiro que estudo é a execución da luz. —Falaba antes da morte. A súa obra relaciónase co paso do tempo, coa beleza da caduco, co límite, co tránsito entre a vida e a morte… Por que? A miña obra, nese sentido, é toda premonitoria. Como neno galego tiven unhas experiencias coa morte a través da relixión moi fortes: asistir aos velorios, andar nos osarios, nos cemiterios… Traballo coa morte “sen por que”, como dicía Heidegger. Traballo co que me rodea. No territorio do descoñecido, pero na xeografía do confín que é a Galiza. Pertenzo ao bosque atlántico, ao océano que me capturou. Cavo a terra negra, o humus, onde habitan os insectos. Camiño baixo as cumes das faias, as bidueiras, entre as sombras, na humidade... —Mais as súas paisaxes non son contemplación romántica. Relaciónanse coa súa idea do afóra, do externo e do eterno. De que maneira? Teño unha necesidade de volta á paisaxe. Despois da morte da miña muller busco a soidade, o silencio da paisaxe. Camiño de outono a maio, polas praias ou polas montañas, por onde non hai ninguén, e recollo materiais. Convivo co vento, a choiva, a luz norte... Despois de maio refúxiome na cela conventual, na casa, onde escribo e fago as miñas naturezas mortas. Falaba Homero dun deus que se mergulla nun fondo soño. A vida constrúese con soños. Na paisaxe interrógome sobre a existencia, a morte, o ser e o non ser. Contemplar para min significa mirar co pensamento, cos ollos e co corazón. Contemplar como fan os animais: no aberto, no afóra, na intemperie. Eles miran con amplitude, sen construcións culturais. Eu aprendo a mirar dos animais, do océano. Ás paisaxes chámolles aurorais porque fotografo coa primeira luz despois das tebras da noite. Antes de que canten os paxaros, cando a luz se abre no medio das tebras e xorden entre néboas as lagoas, as montañas negras, os cantís… Se vexo de día algo que me gusta, volvo para fotografalo ás sete da mañá. O cantil fotográfoo desde abaixo, onde morre o mar, e ás veces cústame bastante atopar sitios accesíbeis para facelo. A arte é sempre unha operación de risco. —Outra idea importante na súa obra é a invisibilidade do visíbel. Por que? A fotografía mostra, desagocha, fai visíbel o invisíbel. Permite mostrar o que xa aconteceu, hai uns poucos minutos, e que se tornou invisíbel. Capta os restos do que aconteceu. Se hoxe fago un retrato, ao día seguinte xa é un rastro de invisibilidade. A fotografía é como a mirada da Gorgona, petrifícate. Un dos substratos da miña fotografía é a mitoloxía grega: a Gorgona, a lagoa Estixia… Cando estaba en Islandia naquelas lagoas de xeo, esperaba a visita de Caronte… —Xunto ao mito ou o símbolo aparece a idea da memoria da tribo, da restauración da lingua comunitaria, como tamén dicía Valente. Por que? Ao final, traballamos cos símbolos da tribo, con códigos milenarios, co sentir orixinario que te conduce ao mesmo mar e á mesma montaña. Non hai retorno. Observas a luz dunha candea e ves como a candea se vai consumindo, como a túa propia vida. E ves que non hai retorno, porque chega un momento en que a candea xa é moi pequena. Cando un decide facer a súa casa no bosque, sabe que non hai retorno. O animal, a árbore: ese é o meu compromiso. A árbore e o animal escoitan, senten, ven. Na cidade eu síntome estranxeiro, extraviado. A beleza a o misterio van sempre xuntos. "Seoane tiña a condición que para min ten que ter todo artista, que é ser un exiliado" —Traballa con fotografía analóxica… Si, é fotografía analóxica. Utilizo materiais do meu tempo. Síntome mellor coas calidades deses materiais e co tratamento da luz natural. Non quero someter o meu traballo a unha pantalla dixital. Prefiro ser cativo da luz natural. Tamén me gusta fotografar coa luz da candea, xa desde a serie Instante amarelo... —Na súa fotografía está tamén moi presente a cruz, coa liña ascendente -que é tamén a da candea- e coa perpendicular… Por que? Recibín un convite do Museo Estremeño e Iberoamericano de Arte Contemporánea. Fun moi ben acollido alí, en Estremadura. Viaxei moito por unha xeografía fantástica e fixen unha serie da que gardo moi bo recordo. Teño, de feito, un libro sobre aquela experiencia, Fragmentos dunha viaxe. Empecei a traballar con pementón, coa luz crepuscular, construíndo naturezas mortas, cruces de pementón, na propia terra, á noitiña… Así naceu esa serie que citas, Crucifixións. —A greta, a fisura, a cicatriz, é outro dos seus ámbitos de exploración. Por que? Na greta da rocha é onde vive o réptil. E no aire é onde viven os paxaros. Interésame esa confrontación entre o que se arrastra e vive na terra e o que voa nas alturas, no aire -falabas antes da cruz. Entre ceo e terra, a infinitude, a inmensidade dos ceos, a luz e a escuridade. E integro eses contrastes. Integro o sentir, o ollar, o soñar. Os animais tamén soñan. —Escribiu durante o confinamento un libro de haikus… Levaba tempo coa mesma idea e completouse no confinamento. Valente falaba dunha estética da concisión. E niso podo atopar moitos referentes, como a música de Webern… A concisión, como o silencio, son elementos da miña obra. O haiku é extrema condensación. Coma as imaxes coa luz auroral, ao espertar, despois da noite. No confinamento escribín haikus que están recollidos no libro Eloxio do confín. Aínda que, en realidade, tiven moita reclusión toda a miña vida. Sempre tiven vontade de confín, de territorio e vida do confín. “Sen por que”, como dicía antes. O destino vaite dirixindo onde che corresponde. Neste libro están os paxaros, o cambio de estacións… É un libro que se axusta ao meu sentir poético e que se corresponde coa estética da concisión fotográfica. —Paraíso fragmentado é unha das súas obras máis relevantes. Coa fragmentación, a atomización, a descolocación, a descontextualización dos obxectos xa traballaba desde Testemuñas dun lagarto… Si, estivo na Bienal de Venecia. Eu acababa de traballar con especias de distintos continentes. A cúrcuma da India, o pementón de América, o cacao de África. As especias ían en tumbas con elementos ou símbolos brahmánicos. Os animais, dentro das tumbas, están como á espera doutra vida, na metamorfose da materia e da luz. As culturas brahmánicas teñen unha visión harmónica da multiplicidade da vida. E nesta obra, un políptico, hai multiplicidade e tamén unidade. Nos vedas dise que os soños son a substancia do cosmos. Podemos buscar o silencio na profundidade do cosmos, na quietude, sen tensión nin violencia, como fan os animais. Hai nesta obra tamén referencias á cultura xudeu-cristiá. —Citou varias veces ao poeta José Ángel Valente, que era amigo seu… Hai ideas del que subliña vostede bastante, como a composición do silencio. Ensinoume moito de mística e de cultura sufí, de toda a cultura inmensa que levaba dentro. Del veñen moitas das ideas fundamentais da miña obra: a da concisión, a da linguaxe da tribo… —Nas análises das súas naturezas mortas saen Sánchez Cotán, Zurbarán, a vanitas barroca… Que relación teñen as súas naturezas mortas co bodegón clásico? A miña concepción do still live ten que ver coa súa transgresión. Crear unha visión nova que se sitúe no inclasificábel. A obra de arte non clasifica, senón que desclasifica. O que lles pasou aos xéneros clásicos é que se apropiou deles a fotografía, de forma que os perdeu a pintura: a paisaxe, o retrato… Eu o que pretendín foi transgredir o xénero clásico do bodegón, levalo á arte contemporánea. A fotografía, a partir dos anos 80, integrouse no mercado da arte. A min absorbeume o mundo da arte. —A fotografía de reportaxe e documental foi o medio dominante de coñecemento da realidade, escribiu, até que chegou a saturación e a banalización da imaxe… A vostede influíuno máis, quizais, a filosofía ou a poesía. A fotografía deixa de ser unha cápsula de información para converterse nun concepto, xa nos anos 80, coa posmodernidade. O que eu facía, no Estado español non interesaba moito. Tiña máis exposicións fóra. Tiven que ir facéndome, nese sentido, o meu espazo. Pero seguín vivindo na Galiza. Sentíndome humus milenario, cinza… Quero seguir saíndo a pasear polo bosque en inverno, sentar nunha pedra con musgo, escoitar a miña luz interior. E este é un traballo de escoita que se fai en soidade. O artista vive en soidade. Valente dixo que o artista nunca pertence a un grupo. É un solitario. A vida levoume a estar só, a non “sufrir compaña”, como dicía San Juan de la Cruz. Eu non pertenzo a un colectivo, a unha xeración. O que me une á xente é unha consideración ontolóxica. —De María Zambrano, á que tamén cita moito, veulle a idea da apertura do claro do bosque… Diría que María Zambrano iluminou o meu camiño. Eu viña de ler moita filosofía na Universidade. E cheguei a ela, e a través dela ao concepto da luz auroral. A través desa idea de luz, do desagochamento, dos soños, de todo o que está en Claros del Bosque, que foi fundamental para min. Noutro senso, Thoreau, o naturalista do século XIX, tamén é un referente, pola súa idea da natureza. E de aí paso á idea da volta ao bosque, de emboscar, de construír unha cabana. Tamén a idea de “emboscadura” de Jünger -teño unha serie que se chama Emboscadura-, voltar ao bosque. Teño unha árbore plantada neses tempos que se chama Rosalía, e en fronte teño a Emily Dickinson. Ou a Wittgenstein, ou a Heidegger… Eu construín a miña casa con esa idea da volta ás orixes, de retorno ao bosque, no sentir orixinario de vida e morte. É unha volta nun sentido simbólico e físico. —Ten dous libros bilingües, Ruínas ao despertar e agora Eloxio do confín. Faltáballe escribir un poemario en galego… Levo anos escribindo un libro en galego que é como unha xeografía de onde veñen os meus antergos. É como un testamento literario da miña procedencia, da serra de Forgoselo. No ano 1996 pasou o cometa Halley cabalgando sobre a serra dos meus antepasados e puiden contemplalo. Pertenzo a ese lugar, ao pé da serra, que se chama Ar Noso, sobre o que xira o libro e a miña nostalxia do perdido.